Không để học sinh, sinh viên đơn độc trên mạng xã hội (bài 4): Bố mẹ cần làm tốt vai trò trung gian số để đồng hành cùng con an toàn trong không gian mạng

Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia có tốc độ phổ cập Internet và thiết bị số nhanh nhất ở Đông Nam Á. Bên cạnh những lợi ích về tri thức và cơ hội giao tiếp toàn cầu, học sinh (HS) Việt Nam đang phải đối diện với nhiều rủi ro tiềm ẩn.

Việc sử dụng mạng xã hội (MXH) quá mức còn gây hệ lụy đối với sức khỏe tâm thần như trầm cảm, mất ngủ, lo âu và giảm tập trung học tập. Bố mẹ cần làm gì để giúp con an toàn trong không gian mạng? chúng tôi đã phỏng vấn Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh – thành viên Hội đồng Quốc gia Giáo dục và Phát triển nhân lực về nội dung này.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh – thành viên Hội đồng Quốc gia Giáo dục và Phát triển nhân lực.

- Thưa Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh, bà nhận định gì về vai trò của không gian mạng đối với sự phát triển của học sinh?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh: Không gian mạng ngày nay đã trở thành một phần tự nhiên trong đời sống của HS Việt Nam. Các con học tập, giải trí, kết nối bạn bè, thậm chí “lớn lên” cùng màn hình từ rất sớm. Hình ảnh bố mẹ mở youtube cho con ăn hay giữ con ngồi yên đã trở nên quen thuộc trong nhiều gia đình. Điều đó cho thấy công nghệ đã len vào hành trình trưởng thành của trẻ ngay từ những năm đầu đời.

Không thể phủ nhận những lợi ích to lớn mà internet mang lại: HS có thể tiếp cận tri thức vô hạn, kết nối bạn bè khắp nơi, học hỏi kỹ năng mới chỉ với vài cú nhấp chuột. Nhưng đi cùng với cơ hội là không ít rủi ro: trẻ dễ bị cuốn vào game online (trò chơi điện tử), sao nhãng việc học, lệ thuộc vào AI để “làm hộ” bài tập; thậm chí nhiều em gặp vấn đề tâm lý như lo âu, trầm cảm, mất ngủ khi sử dụng MXH quá nhiều.

Có thể nói, không gian mạng vừa là cánh cửa mở ra thế giới, vừa là tấm gương phản chiếu nhân cách đang hình thành của trẻ em. Cách các em ứng xử, tôn trọng người khác hay kiểm soát hành vi trên mạng chính là thước đo của năng lực sống trong thời đại số.

- Theo bà, vai trò gia đình trong việc giáo dục công dân số cho HS như thế nào?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh: Gia đình luôn là môi trường giáo dục đầu tiên và lâu dài nhất của mỗi đứa trẻ, nơi các con học cách làm người trước khi học cách làm việc.

Trong kỷ nguyên số, vai trò ấy càng trở nên quan trọng, bởi công nghệ không chỉ thay đổi cách học, mà còn định hình cách sống và cách ứng xử của trẻ. Cha mẹ chính là “người trung gian số” quan trọng nhất, giúp con biết lựa chọn, sử dụng và phản hồi thông tin một cách an toàn, có trách nhiệm. Khi cha mẹ làm gương trong cách sử dụng thiết bị, đối thoại thay vì cấm đoán, và đồng hành thay vì kiểm soát, trẻ sẽ dần hình thành năng lực tự bảo vệ và biết sử dụng công nghệ như một công cụ để học tập và phát triển bản thân.

Một đứa trẻ có nhân cách số lành mạnh không chỉ biết tránh rủi ro trên mạng, mà còn biết sử dụng công nghệ để lan tỏa những giá trị tích cực, nhân văn. Đó chính là thành quả của một gia đình biết kết nối yêu thương bằng cả trái tim và trí tuệ trong thời đại số.

- Bà có nhắc tới khái niệm “trung gian số” bà có thể giải thích rõ hơn?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh: Khái niệm “trung gian số” được Fam và cộng sự (2025) đề xuất để phản ánh vai trò mới của cha mẹ trong kỷ nguyên công nghệ. Nếu trước đây việc giáo dục chủ yếu xoay quanh việc kiểm soát con khi xem tivi, thì nay khái niệm này mở rộng sang internet, MXH, điện thoại thông minh và trò chơi điện tử.

Nói một cách giản dị, cha mẹ chính là cầu nối giữa con và công nghệ, là người định hướng, đồng hành để công nghệ trở thành công cụ phát triển, chứ không phải mối đe dọa. Mô hình này giúp cha mẹ biết làm gì và làm thế nào để vừa bảo vệ con trước rủi ro, vừa bồi dưỡng năng lực số và nhân cách số cho các em.

“Đồng hành cùng sử dụng”, cha mẹ cùng con khám phá môi trường số: xem video, dùng ứng dụng học tập hay cùng chơi trò chơi. Khi đó, công nghệ không còn là rào cản mà trở thành cầu nối yêu thương. Sự đồng hành giúp cha mẹ hiểu con hơn, gắn kết cảm xúc và kịp thời hướng dẫn con cách sử dụng công nghệ một cách an toàn, tích cực và đầy cảm hứng". - Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh.

Có 4 hình thức của trung gian số:

Một là “Kiểm soát giới hạn”, đây là hình thức phổ biến nhất, khi cha mẹ đặt ra những quy tắc rõ ràng về thời gian, nội dung hoặc quyền truy cập. Ví dụ, chỉ được dùng điện thoại sau khi hoàn thành bài tập, hoặc không sử dụng thiết bị trong bữa ăn. Tuy nhiên, điều quan trọng là cha mẹ nên coi đây là công cụ giáo dục, chứ không phải biện pháp trừng phạt hay áp đặt.

Hai là “Trò chuyện định hướng”, cha mẹ chủ động trao đổi với con về thế giới mạng, giúp con hiểu rủi ro, cách ứng xử tích cực và giá trị đạo đức trong không gian số. Khi cha mẹ nói chuyện cởi mở, con sẽ hiểu “vì sao” chứ không chỉ “phải làm gì”, từ đó biết tự đánh giá và tự bảo vệ mình.

Ba là “Làm gương”: trẻ em học nhiều nhất qua việc quan sát hành vi của cha mẹ. Nếu cha mẹ biết sử dụng công nghệ có chừng mực, tôn trọng không gian gia đình và ưu tiên giao tiếp trực tiếp, con sẽ tự nhiên noi theo. Ngược lại, nếu cha mẹ thường xuyên cầm điện thoại trong bữa cơm, trẻ cũng coi đó là bình thường. Vì vậy, làm gương là cách giáo dục thuyết phục và bền vững nhất.

Cuối cùng là “Đồng hành cùng sử dụng”, cha mẹ cùng con khám phá môi trường số: xem video, dùng ứng dụng học tập hay cùng chơi trò chơi. Khi đó, công nghệ không còn là rào cản mà trở thành cầu nối yêu thương. Sự đồng hành giúp cha mẹ hiểu con hơn, gắn kết cảm xúc và kịp thời hướng dẫn con cách sử dụng công nghệ một cách an toàn, tích cực và đầy cảm hứng.

- Khi vai trò trung gian số được thực hiện tốt, theo bà, điều đó sẽ tác động như thế nào đến sự phát triển của HS, đặc biệt trong mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh: Khi cha mẹ biết đối thoại, định hướng và đồng hành cùng con trong môi trường số, công nghệ sẽ trở thành cầu nối yêu thương giữa hai thế hệ. Trẻ học được cách sử dụng thiết bị an toàn, có trách nhiệm và nhân văn; biết tự quản lý bản thân, ứng xử văn minh, tôn trọng sự khác biệt và chủ động học hỏi thay vì bị cuốn theo MXH hay trò chơi trực tuyến.

Nói cách khác, cha mẹ không chỉ giúp con tránh rủi ro từ công nghệ, mà còn giúp biến công nghệ thành cơ hội để con trưởng thành. Đó là nền tảng để hình thành những công dân số tự chủ, tử tế và có trách nhiệm trong xã hội hiện đại. Tôi luôn tin rằng, mỗi đứa trẻ là một thế giới riêng. Cùng một tác động từ môi trường mạng, có em trưởng thành hơn, nhưng cũng có em dễ bị tổn thương. Do đó, cách cha mẹ lắng nghe, thấu hiểu và đồng hành chính là nền tảng giúp con lớn lên an toàn, tự tin và nhân ái trong thế giới.

- Một thách thức lớn hiện nay là sự thiếu gắn kết hệ thống giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong việc giáo dục “công dân số”, bà nhận định gì về những thách thức ấy?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh: Đúng vậy, sự thiếu liên kết giữa ba môi trường giáo dục đang là một rào cản lớn trong việc hình thành nhân cách số cho học sinh. Ở gia đình, khoảng cách thế hệ khiến nhiều cha mẹ lúng túng khi đồng hành cùng con. Có người chọn cách cấm đoán, có người buông lỏng, và không ít cha mẹ vẫn đặt nặng điểm số hơn là dạy con kỹ năng ứng xử, tự bảo vệ và làm chủ công nghệ.

Ở nhà trường, giáo dục “công dân số” vẫn là lĩnh vực khá mới. Giáo viên chưa có chương trình, tài liệu hay công cụ cụ thể để giảng dạy về năng lực số và đạo đức số; nhiều trường cũng chưa tạo được diễn đàn kết nối với phụ huynh để cùng hướng dẫn con trong môi trường mạng.

Ở cấp cộng đồng, các chương trình hỗ trợ cha mẹ còn rời rạc và quy mô nhỏ. Dù mô hình “Tổ công nghệ số cộng đồng” đã được triển khai ở một số địa phương, nhưng chưa có sự gắn kết chặt chẽ với nhà trường để lan tỏa hiệu quả. Hệ quả là học sinh phải đối diện với môi trường mạng gần như một mình, thiếu “hàng rào bảo vệ ba tầng” từ gia đình, nhà trường và xã hội. Khi ba lực lượng này chưa kết nối, giá trị nhân cách số khó được nuôi dưỡng một cách bền vững.

Theo TS Nguyễn Thị Thu Anh, khi cha mẹ biết đối thoại, định hướng và đồng hành cùng con trong môi trường số, công nghệ sẽ trở thành cầu nối yêu thương giữa hai thế hệ.

- Theo bà, gia đình có thể làm gì để giúp con vượt qua những thách thức trong việc giáo dục công dân số?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Anh: Theo tôi, trước hết cần xây dựng “văn hóa gia đình số tích cực”, bởi gia đình chính là nơi đầu tiên và bền vững nhất hình thành nhân cách số cho trẻ. Cha mẹ có thể bắt đầu từ những việc nhỏ nhưng nhất quán như làm gương việc sử dụng thiết bị, dành thời gian “không điện thoại” cho các hoạt động chung, và khuyến khích trò chuyện thay vì áp đặt. Chỉ một quy ước đơn giản như “không dùng điện thoại trong bữa ăn” cũng có thể giúp gắn kết cảm xúc và dạy con biết tôn trọng người khác.

Cha mẹ nên cùng con xây dựng nguyên tắc sử dụng thiết bị điện tử trong gia đình để duy trì sự đồng thuận, giúp con chủ động và có trách nhiệm hơn khi sử dụng internet. Việc cùng con tìm hiểu, trao đổi về thế giới mạng không chỉ mở rộng hiểu biết về công nghệ mà còn nuôi dưỡng thói quen học tập suốt đời và gắn kết cảm xúc gia đình.

Xây dựng văn hóa gia đình số cũng cần đi đôi với chăm sóc sức khỏe tinh thần, thể chất và khen ngợi, phản hồi tích cực. Đây không chỉ là những điều chỉnh hành vi tạm thời, mà là một quá trình kiến tạo chuẩn mực ứng xử công nghệ, nơi cha mẹ vừa làm gương, vừa đồng hành, vừa tạo niềm tin cho con.

Song song với đó, nhà trường cần đóng vai trò hạt nhân, gắn kết gia đình và cộng đồng trong hành trình nuôi dưỡng công dân số. Khi gia đình, nhà trường và xã hội cùng đồng hành, chúng ta sẽ tạo nên “vòng tròn bảo vệ ba tầng”, giúp mỗi đứa trẻ lớn lên an toàn, tự chủ và nhân văn trong thời đại chuyển đổi số.

- Trân trọng cám ơn bà!

Mộc Miên