Không gian cho nước: Chìa khóa để Hà Nội quy hoạch bền vững

Mực nước sông Hồng đoạn giữa cầu Chương Dương và cầu Long Biên dân cao trong một trận lũ. Ảnh: Vietnam+

Hà Nội đổi hướng bổ cập nước cho sông Tô Lịch

Ngày 1.12.2024, Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá (với tổng mức đầu tư 11.197 tỷ đồng) đi vào hoạt động, TP Hà Nội trình Chính phủ xây dựng công trình khẩn cấp bổ cập nước từ sông Hồng vào sông Tô Lịch (khái toán khoảng 550 tỷ đồng) dụ kiến hoàn thành trước tháng 9.2025[1].

Ngày 9.9.2025, nước từ hồ Tây đổ vào để “hồi sinh” sông Tô Lịch. Cuối tháng 9 đầu tháng 10.2025. những cơn mưa lớn nhấn chìm nhiều khu đô thị Hà Nội, khu Tây Hồ Tây đã phải tính bơm nước qua đê đổ ra sông, điều bất ngờ là sau hai cơn mưa lớn, sông Tô Lịch tràn ngập nước sạch.

Ngày 6.11.2025, Hà Nội công bố dừng dự án 550 tỷ đồng lấy nước sông Hồng qua đê chạy dọc đường Võ Chí Công, và đổi bằng dự án 870 tỷ dẫn nước theo hướng khác: qua kênh Thụy Phương vào khu Tây Hồ Tây đổ vào sông Tô Lịch, kết hợp tiêu thoát úng ngập các khu đô thị, kết nối hồ điều hòa.

Phương án này cần nhiều vốn hơn song vẫn chỉ là thoát nước mà chưa tính đến lưu giữ và tái sinh tuần hoàn nước. Cần lưu ý nước sông Hồng không đủ làm sạch sông hồ Hà Nội quanh năm. Vào mùa cạn, sông Hồng thiếu khoảng 3 tỷ m3 nước dùng cho sinh hoạt và sản xuất thì không có nước sạch rửa sông ô nhiễm. Thủy hệ sông Nhuệ, sông Tô Lịch với hàng chục hồ điều hòa, trạm và nhà máy xử lý nước thải trị giá hàng tỷ USD lập tức tê liệt. Tình trạng ô nhiễm nguồn nước lại tái diễn.

Phương án lấy nước sông Hồng qua kênh Thụy Phương đa nhiệm: vừa thoát vửa lưu giữ tái sinh nước do CitySolution đề xuất 2021 nay được Hà Nội triển với chức năng đơn nhiệm.

Có thể nói, sông Hồng là van an toàn cho Hà Nội khi mưa to, ngập úng đe dọa. Điển hình là trận mưa cuối năm 2008 khiến thành phố ngập úng trên diện rộng. Khi đó, Sông Hồng tiếp nhận hàng chục triệu m³ nước từ nội đô dồn ra qua trạm bơm Yên Sở, hoạt động hết công suất suốt gần một tháng. Đến đợt mưa bão tháng 9.2024, cả sông lẫn phố cùng rơi vào tình trạng ngập, trong khi nhiều hồ đập lớn bị cảnh báo nguy cơ tràn vỡ. Hai trận mưa lớn liên tiếp tháng 9–10.2025 cũng buộc 26 trạm bơm của Hà Nội phải đẩy nước úng ra Sông Hồng để thoát ra biển. Những diễn biến này cho thấy Sông Hồng vẫn là “van an toàn” quan trọng nhất của Thủ đô trong các tình huống mưa lớn, bão lũ và ngập úng.

Tháng 11.2021, TP Hà Nội lập báo cáo rà soát đánh giá 10 năm (2011-2021) thực hiện Quy hoạch chung xây dựng Hà Nội (QH1259) đã chỉ ra hạn chế của mô hình thu gom và xử lý nước thải tập trung, cần bổ sung phương án phân tán, nhưng 5 năm qua (2021-2025), Hà Nội mở rộng phạm vi thoát nước, thu hẹp khả năng thấm hút, lượng nước thải, nước trời ngày càng lớn mà vẫn dùng giải pháp lạc hậu, cũ mòn nên kết quả không cải thiện úng ngập và ô nhiễm, mà thậm chí còn trầm trọng hơn, tốn kém hơn.

Đáng chú ý là phương án dẫn nước qua kênh Thụy Phương đã được City Solution đề xuất từ trước khi mở gói thầu 1 - Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá (năm 2021). Đề xuất còn tân tiến, đa nhiệm, đa lợi ích hơn: thay thu gom xử lý nước thải tập trung bằng phân tán/tại nguồn, tích hợp thoát nước và giữ nước, kết hợp “bộ lọc sinh thái” làm sạch nước thải khí thải, nâng cấp cảnh quan với chi phí thấp[2].

Sông Hồng: Đại hà an lành hay đại lộ cảnh quan?

Sau 20 năm khảo sát thủy hệ, thủy văn (1885-1905), các kỹ sư Thủy lợi đã dành 12 năm thiết kế hệ thống đê điều sông Hồng và sông Thái Bình (1905-1917) làm căn cứ thực hiện đào đắp hơn 230 triệu m3 đê trong suốt nửa đầu thế kỷ 20, tiếp theo 70 năm (1955-2025) đắp thêm 10 triệu m3 nữa. Con đê đã vững vàng trước nhiều cơn lũ lớn nhưng cũng đã phải vài lần tháo nước cứu nguy cho Hà Nội để 40 tỷ m3 nước ngập tràn hàng nhìn cây số vuông vùng hạ lưu.

Vị trí Dự án Đại lộ cảnh quan sông Hồng trong lưu vực sông Hồng - Thái Bình rộng lớn. Do vai trò trọng yếu của sông Hồng là thoát nước, giữ nước và tái sinh nguồn nước nên cần chuyển hóa thành Đại hà an lành an cho Hà Nội và cả lưu vực -quốc gia.

Từ sau năm 2000, nhiều hồ đập đầu nguồn đã dẫn nước theo nhiều hướng, làm nước sông Hồng cạn dần, năm nào cũng phải xả nước hồ thủy điện cấp cho hạ du 3-5 tỷ m3 nước cho mùa cày ải. Biến đổi khí hậu toàn cầu đã ập tới Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung ngày càng rõ.

Đi kèm với lũ lụt sẽ là khô hạn. Sông Hồng, sông Đà nhiều lần cạn khô trơ đáy. Khô hạn nước mặt làm nguồn nước ngầm suy giảm cả lượng lẫn chất. Báo cáo Tài nguyên nước do Bộ Tài nguyên và Môi trường công bố năm 2022 đã chỉ ra nhiều vùng lưu vực sông Hồng – Thái Bình nguồn nước đã bị ô nhiễm. Bên cạnh đó là ô nhiễm nước sông hồ do sông Hồng xuống thấp không tự chảy vào các sông Tích, Đáy, Nhuệ, Cà Lồ, Ngũ Huyện Khê, Bắc Hưng Hải. Mực nước thấp còn làm xâm nhập mặn tầng mặt và tầng sâu: ngập mặn đã lan vào các địa phương Nam Hà Nội. Phần lớn nước sạch Hà Nội dùng cho sinh hoạt Hà Nội phải dựa vào sông Đà và sông Hồng.

Dự án cảnh quan sông Hồng đề cập tới hơn 100 km2 dọc theo 40 km chiều dài sông Hồng, nơi có 40.000 người sinh sống, đoạn sông này chiếm phần nhỏ và không thể tách rời hàng ngàn km sông Hồng và các dòng sông trong lưu vực, nơi có 32,5 triệu người sinh sống trong một diện tích 88.860km2. Vì vậy nhiệm vụ tối quan trọng là đảm bảo không gian cho nước chảy, giữ nước, tuần hoàn và tái sinh nguồn nước sạch cho hôm nay, ngày mai và muôn đời sau.

Cửa mở Cầu Long Biên do Tư vấn Pháp đề xuất và Vườn hoa Phúc Xá, công viên Rừng Chương Dương, công viên Rồng Phúc Tân hôm nay.

Sông Hồng (Sông Cái – Sông Mẹ) sinh ra Hà Nội, nuôi dưỡng bằng nước sạch, cứu ngập thành phố lúc mưa to. Do đó, theo tôi cần ưu tiên làm đại hà thay cho đại lộ bởi vì khi nước to thì đường nào cũng bị nhấn chìm, sạt lở – hiện tượng thường trực được phản ánh trên thông tin hàng ngày. Không ai đi tàu điện giữa sông khi nước ngập, còn khi sông cạn thiếu nước sinh hoạt, ai nghĩ gì tới chuyện đi lại rong chơi?

Đại lộ cảnh quan sông Hồng qua bản vẽ thấy nhiều địa hình can thiệp vào địa mạo tự nhiên không phù hợp quy định quy hoạch đê điều, can thiệp tự nhiên và giảm khả năng thấm hút, giảm khả năng bổ cập, cải thiện chất nước ngầm đang suy thoái cả lượng lẫn chất.

Các tuyến đường bộ và đường sắt còn rời rạc, chưa kết nối tối ưu với hệ thống giao thông hiện có. Viễn cảnh dự án lấn vào các khu vực dân cư hiện hữu cho thấy cần nhiều thời gian để giải phóng mặt bằng và chi phí lớn nên cần đặt câu hỏi về sự khả thi.

Vậy làm thế nào để thực hiện chỉ đạo của Bí thư Thành ủy "không được quá vội ở khâu quy hoạch, nhưng cũng không thể để quá dài" như đã nêu ở đầu bài?

Lời giải ở ngay sông Hồng khi giao thông ven sông cần ưu tiên đường thủy như là một phương án vừa rẻ vừa sạch. Đối với hạn chế về tĩnh không thấp gầm cầu Long Biên thì đơn vị tư vấn Pháp đã thiết kế giúp hai nhịp cầu đóng mở lưu thông khi mực nước dâng cao. Kết nối đôi bờ ách tắc từng ngày, không thể đợi 5-10 năm nữa có cầu mới thì cầu Long Biên đang được đầu tư 700 tỷ đồng sửa chữa lớn, đảm bảo đường sắt qua lại an toàn.

Tàu du lịch đang hoạt động hiệu quả, nay có thể bổ sung thêm vài đoàn tàu nhẹ chuyên chở 10.000 hành khách qua cầu mỗi giờ đã tương đương với công suất tuyến đường sắt đô thị Cát Linh – Hà Đông hiện tại, nếu được nâng cấp, kéo dài tới ga Yên Viên thì có thể đón khách từ tuyến đường sắt Lao Cai – Hà Nội – Hải Phòng và từ sân bay Gia Bình đi vào nội thành.

Trong khi Đại lộ cảnh quan sông Hồng cần vượt qua nhiều thách thức về Quy hoạch đê điều, nguồn vốn và giải phóng mặt bằng thì năm năm qua đã xuất hiện ngay dưới chân cầu Long Biên vườn hoa cúc vàng của Hội phụ nữ Ba Đình, Ngọc Hà, Phúc Xá. Hay công viên Rừng Chương Dương tạo lối đi bộ qua vùng sinh thái tự nhiên với hàng trăm loài chim di cư trú ngụ. Công viên Rồng đón trẻ em, người già, phụ nữ, người khuyết tật sinh hoạt náo nhiệt hàng ngày. Dự án Nghệ thuật cộng đồng Phúc Tân thu hút khách du lịch trong nước và quốc tế…

Tất cả các công trình này không tốn chi phí đầu tư ngân sách và hoàn toàn do cộng đồng dân cư tại Hoàn Kiếm, Phúc Tân, Hồng Hà quản lý, bảo vệ và vận hành. Thậm chí trong những năm qua các công trình này vẫn hoạt động chỉ sau vài ngày khi nước lụt từ những cơn mưa to, bão lớn vừa rút đi… Những công trình đó đã dáp ứng được chỉ đạo của Bí thư Thành ủy: “Trong khi hoàn thiện quy hoạch, nhiệm vụ phát triển kinh tế – xã hội vẫn diễn ra hàng năm, hàng quý. Nhịp thở của xã hội không chờ chúng ta quy hoạch. Đây là yêu cầu mà chúng ta phải tuân thủ”[3].

KTS. Trần Huy Ánh (Ủy viên thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội)

_______________

[1] https://vov.vn/xa-hoi/ha-noi-de-xuat-chi-550-ty-dong-dau-tu-bo-cap-nuoc-song-hong-vao-song-to-lich-post1147358.vov

[2] https://nguoidothi.net.vn/de-xuat-dot-pha-tu-quy-hoach-tru-so-12-bo-nganh-den-giai-cuu-nguon-nuoc-song-ho-ha-noi-29431.html

[3] https://hanoionline.vn/thanh-lap-ban-chi-dao-trien-khai-dong-bo-quy-hoach-thu-do-370934.htm