Khúc củi nói lời tình yêu

Nếu cứ quẩn quanh Hà Nội, hẳn chúng ta sẽ nghĩ cứ đám cưới là tráp nọ tháp kia dẫn lễ. Nhưng hóa ra cuộc đời phong phú và tinh tế hơn nhiều. Một lần đi ngang qua làng của người Xơ Đăng, Giẻ Triêng trên đường Hồ Chí Minh, tôi bắt gặp những bó củi chồng trước hiên nhà, tạo hình như những đóa hoa.

Mỗi dân tộc có một cách tỏ tình khác nhau và cũng có cách “đặt vấn đề hôn nhân” khác nhau. Nhưng cách tỏ tình, đồng thời “đặt vấn đề” hôn nhân của người Xơ Đăng, Giẻ Triêng là một sự lạ. Người Xơ Đăng, Giẻ Triêng sống tập trung ở vùng bắc Tây Nguyên, đời sống còn mang nhiều dấu ấn của một thời mẫu hệ với đặc điểm người phụ nữ nắm quyền định đoạt những vấn đề quan trọng, trong đó có tình yêu, hôn nhân.

Sống cùng làng cùng buôn, cùng uống nước một con suối cùng đi chung một đoạn đường, con gái con trai mến nhau, thương nhau. Đêm đêm, người con gái ngồi bên bờ suối, thổi nỗi lòng mình vào tiếng đàn K'lông Pút gửi đến chàng trai mà mình đem lòng thương thầm nhớ trộm. Bằng linh cảm thần diệu, người con trai làng nhận ra tín hiệu tình yêu và cũng đáp lại bằng tiếng đàn K’lông Pút. Như vậy là họ đã qua bước ướm lòng nhau.

Ngoài công việc hàng ngày, người con gái Xơ Đăng không quên trèo đồi lội suối, tìm đến những khu rừng có nhiều cây gỗ lon cô sa, người Kinh gọi là cây gỗ dẻ, lựa những cây vừa ý chặt thành đoạn đem về. Cái sự chặt, chẻ này mới công phu, một cây củi phải dài vừa phải, khoảng từ nửa mét hoặc dài hơn chút, lóng củi phải suôn sẻ. Đặc biệt, một đầu khúc củi phải được chặt phẳng như cưa; mặt kia phải được chặt vát thành ba mặt phẳng. Theo người xưa truyền lại, ba mặt phẳng chính là tượng trưng cho vợ - chồng - con cái quấn quýt bên nhau. Người già cũng dạy phải tìm được cây gỗ lon cô sa, vì đó là cây gỗ vươn thẳng, thớ dọc, mùi thơm. Và ngày tháng qua, đống củi cứ cao dần như tình yêu mỗi ngày thêm tròn đầy. Dân làng nhìn vào đống củi, biết cô gái của làng đã tìm được người thương mến; biết một ngày kia dân làng sẽ được dự cuộc vui.

Bó củi tình yêu của người Xơ Đăng. Ảnh: Baodansinh

Rồi cuộc vui cũng đến. Là một ngày đẹp trời, tiếng chim hót trong hơn, dòng suối chảy êm đềm hơn và má cô gái Xơ Đăng hừng đỏ hơn. Cô cùng các cô gái đồng lứa thân tình, xếp những bó củi tình yêu vào từng chiếc gùi, gùi sang nhà chàng trai mà mình yêu thương. Nhà trai đón nhận những bó củi như đón nhận lễ vật một cuộc dạm hỏi như lễ vật hứa hôn mang nhiều ý nghĩa. Chàng trai nhận củi và tặng cô gái bộ váy áo và chiếc gùi xinh xinh do chính tay chàng chuốt từng sợi giang sợi mây kết nối.

Sau lễ trao củi này, chuyện yêu đương giữa cô gái và chàng trai coi như đã công khai, coi như dân làng đã biết. Cô gái năng đến với chàng trai hơn, chàng trai cũng không bỏ lỡ cơ hội để cùng đi rẫy tuốt lúa, xuống suối bắt cá, vào rừng hái rau với người yêu. Cho đến khi lễ cưới diễn ra, họ thành vợ thành chồng.

Nhiều người tự hỏi, vì đâu tục lệ củi hứa hôn kỳ lạ này lại được người Xơ Đăng truyền từ đời này sang đời khác? Phải chăng tục lệ này phản ánh quá trình sinh sống gắn bó với cây rừng của người Xơ Đăng, hay là quá trình cô gái chọn cây rừng tạo củi là quá trình tự khẳng định độ chín về nhân cách cũng như tình yêu của cô? Củi hứa hôn không còn là thứ củi thông thường nữa. Từ bao đời nay, chưa thấy chàng trai nào đem bán hoặc đổi củi hứa hôn. Vậy là khi được tình yêu đôi lứa “chạm” vào, vật bình thường cũng trở nên có giá, nhiều khi vô giá.

Sống cùng địa bàn bắc Tây Nguyên, người Giẻ Triêng cũng có tục lệ củi hứa hôn, nhưng không “nghệ thuật hóa” cây củi như người Xê Đăng. Cây củi hứa hôn của người Giẻ Triêng chỉ cần chặt bằng hai đầu; không nhất thiết phải là từ cây gỗ lon cô sa và không nhất thiết do người con gái kiếm tìm tích cóp, mà dân làng có thể giúp sức ngay trong ngày cận kề lễ dạm hỏi.

Thời gian không dừng lại. Đối với người Xơ Đăng, Giẻ Triêng, cũng như nhiều dân tộc sống ở Tây Nguyên khác, bao sự thay đổi đã diễn ra, làm phai dần những tục lệ một thời của chế độ mẫu hệ. Tục “củi hứa hôn” cũng không cưỡng lại được sự tàn phá của thời gian. Nhưng rải rác trên địa bàn Kon Tum, nơi có người Xơ Đăng, Giẻ Triêng sinh sống, vẫn còn các cô gái ngày ngày vào rừng tìm cây lon cô sa, chờ đợi một ngày kia tình yêu sẽ tròn đầy./.