Khủng hoảng nhân đạo năm 2025: Một năm tồi tệ với các nước nghèo

2025 là năm chứng kiến các quốc gia giàu cắt giảm kỷ lục viện trợ tài chính cho những nước nghèo. Các cuộc chiến kéo dài hơn, cướp đi sinh mạng của nhiều người hơn. Làn sóng người chạy trốn khỏi đói nghèo, xung đột và hỗn loạn tràn sang những khu vực vốn đã quá tải. Một tổ chức chuyên hỗ trợ người tị nạn gọi thực trạng này là “một trật tự thế giới hỗn loạn mới”.

Thủ phạm chính là chiến tranh, biến đổi khí hậu

Theo Viện Nghiên cứu Hòa bình Oslo (PRIO), trong năm 2024 đã có 61 cuộc chiến diễn ra tại 36 quốc gia - con số cao nhất kể từ Thế chiến II. “Đây không chỉ là một đợt bùng phát nhất thời mà là một sự dịch chuyển mang tính cấu trúc”, một nhà nghiên cứu của PRIO khi đó nhận định. Sang năm 2025, phần lớn các xung đột này tiếp tục kéo dài và để lại hậu quả ngày càng nghiêm trọng.

Chiến tranh là một "cuộc chơi" tốn kém. Các nhân viên cứu trợ cho biết, xung đột càng kéo dài, các bên càng lâm vào thế tuyệt vọng, thì càng dễ xuất hiện những phe nhóm cơ hội, lợi dụng hỗn loạn để trao đổi vũ khí hoặc tiền bạc lấy quyền tiếp cận tài nguyên hay đất đai với giá rẻ. Những tác nhân bên ngoài này sau đó lại có động cơ cản trở các nỗ lực hòa bình.

Chiến tranh đã gây ra nạn đói thảm khốc ở Gaza. Ảnh: AFP

Giao tranh cũng buộc người dân rời bỏ nhà cửa và ruộng đồng, kéo theo thiếu hụt lương thực và nạn đói. Phân tích của tổ chức Cứu lấy trẻ em (Save the Children) cho thấy, trong năm nay có khoảng 60 triệu trẻ em rơi vào cảnh đói ăn vì chiến tranh; trong đó 11 triệu em phải đối mặt với “mức độ đói khẩn cấp, buộc phải áp dụng những biện pháp sinh tồn tuyệt vọng để tránh nguy cơ tử vong”. Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) dự báo rằng, đến năm 2026, sẽ có 318 triệu người trên toàn cầu phải đối mặt với nạn đói ở mức khủng hoảng, gấp đôi so với năm 2019.

Theo Bob Kitchen, Phó Chủ tịch phụ trách tình huống khẩn cấp của Ủy ban Cứu trợ Quốc tế (IRC), không quốc gia nào hội tụ đầy đủ những yếu tố này rõ ràng như Sudan. Hơn hai năm nội chiến đã đẩy đất nước này vào nạn đói và làn sóng di dời quy mô lớn. “Tôi có thể khẳng định đây là cuộc khủng hoảng nhân đạo lớn nhất ở bất kỳ đâu trên thế giới hiện nay”, ông nói từ sân bay Addis Ababa, sau khi vừa trở về từ trại tị nạn Tawila ở Darfur. “Khoảng 60–70% dân số đang cần hỗ trợ nhân đạo khẩn cấp. Số người ở giai đoạn 5 - mức độ đói nghiêm trọng nhất tại Sudan còn nhiều hơn bất kỳ nơi nào khác trên thế giới, kể cả Gaza trước khi có lệnh ngừng bắn”.

Tháng 12 năm ngoái, Kế hoạch Nhu cầu và Ứng phó nhân đạo Sudan năm 2025 của Liên Hợp Quốc ước tính cần 4,2 tỷ USD để hỗ trợ người dân trong nước, cùng với 1,1 tỷ USD riêng cho người tị nạn Sudan ở các quốc gia láng giềng. Con số khổng lồ này xuất phát từ quy mô số người phải chạy trốn bạo lực, cũng như thực tế rằng chiến tranh buộc phần lớn hàng cứu trợ phải được vận chuyển bằng xe tải từ Chad, vượt qua một dãy núi vào Darfur theo tuyến đường mà Kitchen mô tả là “chỉ như lối mòn của lừa”. Chặng đường dài 45 dặm này xe cứu trợ mất tới ba ngày để hoàn thành.

Một trại trẻ mồ côi ở Sudan. Ảnh: Reuters

“Số lượng người bị di dời liên tục quá lớn khiến quy mô hoạt động của chúng tôi vô cùng đồ sộ, và mức độ phức tạp của các địa điểm làm việc vượt ngoài mọi thang đo”, Kitchen nói. “Từ chỗ ở tạm, thực phẩm, nước sạch, nhà vệ sinh, giáo dục, quần áo - mọi thứ đều phải cung cấp, bởi họ không còn gì cả, và gần như không còn khả năng tự xoay xở sau những gì đã trải qua”.

Không chỉ có chiến tranh, biến đổi khí hậu cũng khiến nhiều quốc gia không thể trồng đủ lương thực. Phân tích mới từ Mạng lưới Cảnh báo sớm về nạn đói (FEWS NET) dự báo rằng, do nhiệt độ cao kỷ lục và lượng mưa thấp, có tới 3,5 triệu người ở Kenya và 5 triệu người ở Somalia sẽ cần viện trợ lương thực nhân đạo ít nhất cho đến tháng 5/2026.

Sự sụt giảm của tài chính nhân đạo

Trong khi đó, năm 2025 cũng chứng kiến làn sóng rút lui trên diện rộng của các khoản viện trợ nhân đạo và phát triển từ những quốc gia giàu có dành cho các nước nghèo. Cơ quan viện trợ nước ngoài của Mỹ, USAID - từng cung cấp khoảng 44 tỷ USD viện trợ trong năm 2023 - bất ngờ bị yêu cầu ngừng hoạt động, sau đó bị giải thể, với phần trách nhiệm còn lại được chuyển sang Bộ Ngoại giao. Nhiều nước khác như Anh, Canada, Áo, Hà Lan, Pháp, Đức, Bỉ, New Zealand, Phần Lan, Thụy Sĩ và Thụy Điển cũng công bố cắt giảm ngân sách viện trợ. Tính theo GDP danh nghĩa, các quốc gia này chiếm khoảng 43% tổng sản lượng kinh tế toàn cầu.

Tổ chức USAID của Mỹ chính thức ngừng hoạt động. Ảnh: AFP

Khi năm 2025 sắp khép lại, các tổ chức cứu trợ trên thế giới bắt đầu đánh giá tác động của những đợt cắt giảm này và liên tục phát đi cảnh báo. Theo một báo cáo mới, WFP hiện chỉ đủ khả năng nuôi sống khoảng 110 triệu người – tức chỉ hơn một phần ba số người đang bị đói. Oxfam ước tính việc USAID đóng cửa có thể khiến 95 triệu người mất quyền tiếp cận dịch vụ chăm sóc y tế cơ bản và 23 triệu trẻ em phải bỏ học. Mercy Corps cho biết họ đã phải đóng cửa 42 chương trình, ảnh hưởng đến 3,6 triệu người.

Tác động trên thực địa cũng ngày càng rõ ràng, ngay cả ở các quốc gia có thu nhập trung bình thấp. “Tại Kenya, chúng tôi chứng kiến sự gia tăng rất lớn các ca nhiễm HIV mới ở trẻ em”, bà Maurine Murenga, người đứng đầu tổ chức cộng đồng Lean on Me tại Kenya, cho biết tại một cuộc họp báo do Devex tổ chức ngày 17/12. “Những đứa trẻ này sinh ra từ các bé gái và phụ nữ trẻ, và nguyên nhân là ngay sau lệnh ngừng hoạt động, tất cả các phòng khám HIV độc lập đều bị đóng cửa”. Phụ nữ mang thai được hướng dẫn đến khám tại các khoa ngoại trú của bệnh viện, nhưng ở đó không có chuyên gia, Murenga nói. “Chỉ có bác sĩ đa khoa, những người không có kiến thức chuyên sâu về phòng ngừa HIV”. Các chuyên gia cũng ghi nhận số ca nhiễm gia tăng ở trẻ sơ sinh tại Uganda và ở nạn nhân bạo lực tình dục tại Ethiopia và Cộng hòa Dân chủ Congo.

Cho đến nay, phần lớn những tín hiệu báo động này vẫn bị phớt lờ. Kế hoạch ứng phó Sudan chỉ nhận được khoảng một phần ba số tiền kêu gọi. Từ tháng 1 tới, WFP sẽ phải cắt giảm khẩu phần lương thực xuống còn 70% đối với các cộng đồng đang trong nạn đói và 50% đối với những nơi có nguy cơ rơi vào nạn đói. “Đến tháng 4, chúng tôi sẽ rơi thẳng xuống vực thẳm về mặt tài chính”, một lãnh đạo WFP cảnh báo.

Quỳnh Vũ