Kiểm toán mua sắm công xanh: Hướng đi cần thiết cho phát triển bền vững

KTNN đang từng bước mở rộng phạm vi, nội dung và phương pháp kiểm toán nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững trong giai đoạn mới. Ảnh: ST

Từng bước thể chế hóa GPP

Theo Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) và Ủy ban châu Âu, GPP là quá trình trong đó các tổ chức công lựa chọn mua sắm hàng hóa, dịch vụ và xây dựng công trình có tính đến việc giảm thiểu tác động môi trường, đặc biệt là giảm phát thải khí nhà kính, tiết kiệm và sử dụng năng lượng hiệu quả trong suốt vòng đời sản phẩm.

Tại Việt Nam, cùng với việc hoàn thiện hệ thống pháp luật và thực hiện cam kết quốc tế về giảm phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, các chính sách thúc đẩy GPP đã được ban hành và triển khai. Đây là tín hiệu tích cực. Theo TS. Hồ Công Hòa - Học viện Chính sách và Phát triển, Bộ Tài chính, thể chế là yếu tố quyết định đến hiệu quả GPP, quy định các nguyên tắc, luật lệ, tạo thành khuôn khổ điều chỉnh hành vi của tổ chức, cá nhân trong các cơ quan nhà nước khi thực hiện mua sắm công có xét đến yếu tố môi trường.

Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 đã tạo cơ sở pháp lý đầu tiên cho GPP với quy định tại Điều 146: “Ưu tiên thực hiện mua sắm công xanh đối với dự án đầu tư, nhiệm vụ có sử dụng ngân sách nhà nước theo quy định của Chính phủ”, đánh dấu bước tiến quan trọng về nhận thức và thể chế hóa chính sách. Tiếp nối quan điểm ưu tiên sản phẩm, dịch vụ thân thiện môi trường trong hoạt động mua sắm công, Luật Đấu thầu năm 2023 đã ban hành nguyên tắc đấu thầu “khuyến khích mua sắm sản phẩm, dịch vụ thân thiện môi trường, thúc đẩy phát triển bền vững”.

Không dừng lại ở việc hoàn thiện pháp luật, Chính phủ Việt Nam đã đưa ra cam kết mạnh mẽ trong việc sử dụng công cụ mua sắm công như một đòn bẩy thúc đẩy tiêu dùng và sản xuất bền vững trên toàn nền kinh tế, thông qua Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050. Trong đó, mục tiêu cụ thể đến năm 2030 là ít nhất 35% tổng giá trị mua sắm công sử dụng ngân sách nhà nước sẽ dành cho các sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ có tiêu chí môi trường; tỷ lệ này sẽ tăng lên 50% vào năm 2050.

Mặc dù hành lang pháp lý ngày càng hoàn thiện, song theo các chuyên gia, việc triển khai GPP trên thực tế vẫn gặp nhiều rào cản về kỹ thuật, năng lực của các đơn vị mua sắm, cũng như thiếu công cụ đánh giá mức độ tuân thủ tiêu chí môi trường trong đấu thầu. Do đó, giám sát và kiểm toán GPP không chỉ là nhiệm vụ pháp lý mà còn là yêu cầu cấp thiết để bảo đảm hiệu lực thực thi chính sách.

Đưa tiêu chí môi trường vào kiểm toán

Trong bối cảnh đó, với vai trò là cơ quan giám sát tài chính và tài sản công, KTNN đang từng bước mở rộng phạm vi, nội dung và phương pháp kiểm toán nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững trong giai đoạn mới.

KTNN lồng ghép các tiêu chí môi trường vào kiểm toán công tác mua sắm, quản lý và sử dụng thuốc, vật tư, trang thiết bị y tế. Ảnh: ST

Mặc dù chưa triển khai một chuyên đề kiểm toán riêng về GPP, KTNN đã và đang chủ động lồng ghép các yếu tố môi trường vào hoạt động kiểm toán ngân sách nhà nước, đặc biệt trong các lĩnh vực có nguy cơ phát thải cao hoặc liên quan trực tiếp đến đầu tư công. Đây là hướng đi cần thiết nhằm thực hiện mục tiêu xanh hóa tài chính công, phù hợp với chủ trương phát triển bền vững của Đảng và Nhà nước.

Theo ông Hoàng Linh - Phó Vụ trưởng Vụ Tổng hợp, KTNN, nhiệm vụ của KTNN không chỉ dừng lại ở việc “kiểm tra đúng - sai” trong chi tiêu, mà còn là đánh giá mức độ lồng ghép các tiêu chí môi trường và xã hội trong các hoạt động sử dụng ngân sách nhà nước, đặc biệt là trong các gói thầu, dự án đầu tư công quy mô lớn. Việc đưa các tiêu chí như phát thải khí nhà kính, hiệu quả sử dụng tài nguyên, vòng đời sản phẩm hay tác động đến đa dạng sinh học... vào nội dung kiểm toán sẽ giúp nâng cao chất lượng khuyến nghị kiểm toán, từ đó thúc đẩy cải cách thể chế, bảo vệ tài sản công cả về mặt tài chính lẫn môi trường - điều vốn chưa được phản ánh đầy đủ trong phương pháp kiểm toán truyền thống.

Điển hình, khi thực hiện kiểm toán công tác mua sắm, quản lý và sử dụng thuốc, vật tư và trang thiết bị y tế, KTNN đã lồng ghép các tiêu chí môi trường vào hoạt động kiểm toán. Qua đó, kiến nghị các Bộ, ngành khẩn trương ban hành hoặc hoàn thiện hướng dẫn áp dụng cơ chế ưu tiên sản phẩm thân thiện môi trường, đồng thời đề xuất bổ sung tiêu chí bắt buộc về vòng đời sản phẩm trong hồ sơ mời thầu thuộc lĩnh vực công nghệ thông tin và y tế.

Ngoài ra, các cuộc kiểm toán chuyên đề liên quan đến lĩnh vực môi trường của KTNN cũng đã gián tiếp phản ánh các nội dung liên quan đến GPP, như: Đánh giá tiêu chí môi trường trong đầu tư công, hiệu quả sử dụng tài nguyên và mức độ minh bạch trong lựa chọn nhà thầu, nhà cung cấp dịch vụ. “Các cuộc kiểm toán này không chỉ góp phần mở rộng phạm vi giám sát của KTNN trong lĩnh vực tài chính công, mà còn từng bước tạo cơ sở thực tiễn cho việc thể chế hóa nội dung kiểm toán môi trường và GPP thành một lĩnh vực kiểm toán độc lập trong tương lai gần” - Phó Vụ trưởng Vụ Tổng hợp nhấn mạnh.

Đặc biệt, thời gian gần đây, KTNN đã đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và dữ liệu lớn trong hoạt động kiểm toán. Thông qua Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia, KTNN đã sử dụng các công cụ phân tích dữ liệu tiên tiến để hỗ trợ lựa chọn mẫu kiểm toán theo rủi ro, phát hiện bất thường trong quá trình đấu thầu và từng bước xây dựng nền tảng giám sát chủ động, liên tục. Đây là điều kiện thuận lợi để trong thời gian tới, các tiêu chí “xanh” có thể được tích hợp một cách hệ thống vào quy trình kiểm toán các dự án mua sắm sử dụng vốn nhà nước.

Không chỉ dừng lại ở chức năng giám sát tài chính, KTNN đang từng bước thể hiện vai trò kiến tạo chính sách, kết nối giữa các chủ thể liên quan như Quốc hội, Chính phủ, các Bộ, ngành, doanh nghiệp và xã hội dân sự. Đây chính là tiền đề để hoạt động kiểm toán công xanh không chỉ tồn tại như một nội dung kỹ thuật, mà trở thành đòn bẩy cải cách thể chế trong tiến trình phát triển tài chính công xanh, minh bạch và có trách nhiệm tại Việt Nam./.

MINH THÚY