Kỹ năng – Có cần kỹ năng?

Một loại kỹ năng mất đi - có ai tiếc nuối hay chỉ hoài niệm mùi củi nồng, lớp cơm cháy vàng ươm không bao giờ bắt gặp trong nồi cơm điện nữa? Hàng loạt kỹ năng như thế đã biến mất, nhất là trong hai chục năm qua khi công nghệ ứng dụng vào cuộc sống ngày càng tinh vi. Từ chuyện của ngày xưa như cài đặt chiếc máy VCR để nó tự động thu hình một chương trình truyền hình sẽ phát khi ta bận đi làm; tập lái xe số sàn; cắt dán lồng đèn trung thu... đến chuyện gần đây hơn như học cách thay hình nền trên photoshop. Các kỹ năng như thế không còn cần thiết vì chương trình truyền hình có lưu sẵn trên mạng, xe đa phần là số tự động, photoshop thì giờ có AI người dùng chỉ cần gõ lệnh vào là nó tự thực hiện.

Không đâu sự biến mất các kỹ năng cần trau dồi, học hỏi lại rõ nét như trong nhiếp ảnh. Cách đây mươi, mười lăm năm, máy ảnh lấy nét chậm, đo sáng thiếu chính xác, nên chụp ảnh đòi hỏi phải học khá công phu, phải chụp nhiều mới quen tay, mới có kinh nghiệm xử lý khi chụp thiếu sáng. Nay máy mạnh quá, người mới bắt đầu cũng có thể chụp ảnh đẹp về mặt kỹ thuật không thua gì các nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp. Thử tưởng tượng chỉ vài năm nữa khi nhà sản xuất đưa AI vào máy ảnh, có lẽ lúc đó không cần các chế độ chụp thủ công, ưu tiên khẩu độ hay ưu tiên tốc độ như bây giờ - chỉ cần đưa máy lên ngắm, lập tức nó sẽ hiểu bạn cần chụp như thế nào và sẽ làm đúng ý bạn.

Đánh mất các kỹ năng được đưa ra làm ví dụ ở trên sẽ làm ta mất nhiều thứ. Đó có thể là sự tự hào với mọi người trong nhà ta khéo tay, sự hứng khởi khi sang số nhấn ga cho xe vọt lên. Trong nhiếp ảnh, có lẽ niềm vui lớn nhất là cảm giác kiểm soát mọi thứ để sáng tạo ra một tác phẩm ưng ý. Đưa máy lên rồi bấm chụp còn gì là vui, xem ra có khác gì chụp bằng điện thoại di động.

Sự ra đời của các mô hình AI làm đảo lộn hết mọi thứ. Nay đi đâu cũng thấy có ai đó dùng hình mình rồi bảo AI tạo hình mới, có thể là mình đang đứng cạnh nhiều nhân vật nổi tiếng, mình đang đi dạo phố ở Paris, cũng có thể là mình đang cưỡi ngựa phóng nhanh trên sa mạc. Phổ biến nhất là bảo AI tạo hình như thể bạn đang chụp trong một studio chuyên nghiệp, ánh sáng được điều khiển đậm nhạt chỉ bằng một dòng lệnh đơn giản. Kiểu này nghề chụp ảnh studio sẽ chóng lụi tàn, các cặp làm đám cưới chỉ cần chụp chân dung cho rõ nét rồi sau đó biểu AI cho nguyên cả một album vợ chồng dung dăng đi khắp thế gian.

Niềm vui tạo ảnh bằng AI chỉ sẽ kéo dài trong giây lát; tin chắc sau này nhìn lại, ta sẽ chỉ thấy một cảm giác đắng chát khi biết đó là ảnh giả, bối cảnh giả. Chụp ảnh là đóng khung một kỷ niệm, như một cỗ máy đi ngược thời gian để khi nhìn lại, ta sẽ sống lại cái cảm giác lúc đó, trong không gian đó, có cả mùi vị, hương thơm hay nắng gắt. Ảnh AI làm sao tạo ra xúc cảm nên người ta nói ảnh AI vô hồn là vì thế.

***

Trước đây trong cơ quan, có một người được mệnh danh là cuốn tự điển sống. Ai cần gì hỏi anh, anh sẽ gõ máy tính và trong chốc lát sẽ trả lời vanh vách. Anh tìm giùm tài liệu, một câu trích, ngày sinh một nhân vật, tóm tắt một cuốn tiểu thuyết..., việc gì anh cũng tìm ra thông tin trong nháy mắt. Đó là nhờ anh thành thạo kỹ năng sục sạo thông tin trên cánh rừng Internet lúc đó còn âm u, thiếu ánh sáng.

Giờ đâu còn ai nhờ anh nữa vì có AI sẵn đó, hỏi gì đáp nấy. AI rất có thể sẽ làm Internet thay đổi hẳn. Trước đây người ta gõ câu hỏi rồi sau đó bấm vào các đường dẫn đến các trang có chứa nội dung cần tìm để tự trả lời. Nay hỏi xong, AI trả lời luôn, thường đúng ngay trọng tâm cần tìm, có ai cất công vào từng trang đọc lại để kiểm chứng? Nếu ai cũng làm vậy chắc chắn nhiều trang thông tin sẽ đóng cửa như các trung tâm mua sắm hoang tàn vì không có khách ghé thăm.

Câu hỏi quan trọng hơn: liệu AI có làm chúng ta ngu đi hay không? Nếu như chúng ta đã chứng kiến công nghệ làm nhiều kỹ năng biến mất, các kiến thức không còn cần thiết, các kinh nghiệm không biết để làm gì thì AI rất có thể làm chúng ta lười suy nghĩ, ít động não, không cần năng lực tư duy. Phàm cái gì ít dùng cũng sẽ teo tóp - bộ não con người không còn được huy động tổng lực tìm câu trả lời giúp xoay xở với cuộc sống ắt cũng sẽ teo tóp.

Các nhà nghiên cứu tại Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) đo điện não đồ của các sinh viên đang làm bài tại lớp, một nửa có sử dụng ChatGPT và một nửa thì không. Họ phát hiện não của sinh viên có dùng AI ít hoạt động hơn hẳn sinh viên không dùng, nhất là khu vực não bộ liên quan đến chức năng sáng tạo và tập trung sự chú ý. Sinh viên quen dùng AI khi được hỏi, hầu như không thể nhắc lại các đoạn văn họ vừa đẻ ra. Nghiên cứu của MIT xuất hiện sau hai nghiên cứu khác, cũng có kết luận tương tự: những ai sử dụng ChatGPT, Gemini hay Copilot đều đạt điểm thấp khi được kiểm tra năng lực tư duy có tính phản biện.

Cũng có người nói, ngày xưa lúc ra đời các công nghệ mới, cũng có nỗi lo não người teo tóp vì không còn được sử dụng nhưng rốt cuộc điều đó không xảy ra. Ví dụ máy tính bỏ túi đâu làm các kế toán viên khù khờ hẳn đâu; các phần mềm định vị đâu biến thủy thủ chuyên đọc hải đồ thành kẻ bất lực.

Điều này có thể đúng. Nếu người ta biết cách tạo kỹ năng mới khi kỹ năng cũ không còn cần nữa. Người chụp ảnh đám cưới không cần lo ánh sáng vì máy ảnh đời sau xử lý ISO cao rất tốt nhưng họ sẽ không bị đào thải nếu chuyển sang học cách điều khiển drone để cung cấp các thước phim quay đám cưới từ trên cao, họ vẫn còn thu hút được khách hàng nhờ kỹ năng độc đáo này.

Có lẽ thái độ đúng đắn nhất cho đến nay là xem AI như một trợ thủ đắc lực nhưng ngây thơ, cần luôn dè chừng và kỹ năng vẫn rất cần thiết trong thời gian tới sẽ là kỹ năng điều khiển AI trong mọi tình huống.

Nguyễn Vũ