Kỹ sư Hồ Quang Cua: Từ gạo ST25 đến nông nghiệp tuần hoàn Net Zero

Kỹ sư, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua.

Kỹ sư, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua – cha đẻ giống gạo ST25 được vinh danh “Gạo ngon nhất thế giới” – không chỉ tạo ra hạt gạo chất lượng cao mà còn dẫn dắt cả ngành lúa gạo Việt Nam chuyển mình theo hướng nông nghiệp tuần hoàn, tiến tới mục tiêu Net Zero.

Hơn 30 năm qua, từ những thử nghiệm IPM đầu tiên đến việc phát triển IPSM và ứng dụng mô hình lúa–tôm, câu chuyện của ông là minh chứng sống động cho tầm nhìn bền vững ứng phó biến đổi khí hậu và nâng cao đời sống nông dân.

Hành trình từ IPM đến IPSM

Suốt hơn 30 năm theo đuổi hai phương pháp quản lý cây trồng, kỹ sư Hồ Quang Cua ghi nhận rõ ràng sự khác biệt mang tính bước ngoặt giữa IPM và IPSM.

Ngay từ đầu thập niên 1990, ông cùng các đồng nghiệp triển khai Chương trình Quản lý tổng hợp dịch hại (IPM) do Toor FAO (Tổ chức Lương thực và nông nghiệp Liên hợp quốc) và Cục Bảo vệ thực vật khởi xướng, với mục tiêu giảm thiểu lượng thuốc bảo vệ thực vật.

Tuy nhiên, thực tế tại đồng ruộng cho thấy sau ba thập kỷ thực hành, thiên địch – những “người bạn” tự nhiên của nông dân – đã giảm mạnh, đất đai kiệt quệ và nông sản liên tục đối mặt nguy cơ tồn dư hóa chất ngày càng cao, buộc phải tăng thêm liều lượng hóa chất để duy trì năng suất theo cùng một chuẩn cũ

Năm 1993, một bước ngoặt xảy ra khi ông Cua tiếp cận luận cứ về IPSM (Integrated Plant Soil Management – Quản lý tổng hợp thổ mộc) do bạn bè từ Mỹ chuyển về.

Không chỉ hạn chế sử dụng hóa chất, IPSM đặt nền tảng trên tư duy liên ngành, kết hợp quản lý thổ nhưỡng, giống lúa, phân bón, bảo vệ thực vật, kỹ thuật tưới tiêu và việc khai thác sinh vật hỗ trợ trong quần thể canh tác.

Thực chất, IPSM chính là “nông nghiệp tuần hoàn” với cơ sở khoa học giúp đồng bộ hóa các mắt xích sản xuất, từ đó hướng tới mục tiêu Net Zero.

Dù xuất hiện từ đầu những năm 1990, IPSM đã chậm được triển khai rộng rãi, khiến nông nghiệp Việt Nam lỡ nhịp gần 30 năm với xu hướng sản xuất bền vững.

“IPSM thực ra là nông nghiệp tuần hoàn với một cơ sở khoa học tổng hợp liên ngành giúp chúng ta tiến tới Net Zero. Tuy nhiên, do đi trước thời đại nên chậm phát huy”, ông Cua chia sẻ, khẳng định cần thúc đẩy chuyển giao và ứng dụng ngay hôm nay để phục hồi đất đai và cân bằng sinh thái.

Ba trụ cột của nông nghiệp tuần hoàn

Tiếp nối nhận định về IPSM là nền tảng của nông nghiệp tuần hoàn, kỹ sư Hồ Quang Cua đã triển khai ba nhóm giải pháp then chốt, tương ứng ba trụ cột giúp đồng ruộng “hồi sinh” và duy trì cân bằng sinh thái, bao gồm: Đất khỏe, Không gian sinh thái hài hòa và Rút khô giữa và cuối vụ.

Tại Diễn đàn Net Zero Việt Nam 2025, ông Cua nhấn mạnh: “Đất là trái tim của nông nghiệp; khi đất khỏe, vi sinh phát triển, cây lúa tự kháng sâu bệnh, năng suất tăng, chi phí giảm và phát thải được kiểm soát.

Thực tiễn trồng lúa–tôm trên bán đảo Cà Mau với giống ST25 cho thấy mô hình IPSM có thể giảm đến 30% phân bón, 75% thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời nâng năng suất lên gần 6 tấn/ha.

Tính ra, lợi nhuận thu về gấp đôi so với mô hình lúa truyền thống, mang lại thêm gần 1.800 tỷ đồng mỗi năm cho 100.000 ha canh tác.

Kỹ sư, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua chia sẻ tại Diễn đàn Net Zero Việt Nam 2025: Thị trường Carbon trong Kỷ nguyên mới. Ảnh: Hoàng Anh

Để biến đất thành “trái tim” của mô hình tuần hoàn, ông Cua nhấn mạnh việc điều chỉnh độ pH ở ngưỡng cân bằng, ưu tiên bón vôi đã xử lý hoặc phun qua lá thay vì vôi sống, nhằm tránh làm sốc hệ vi sinh vật đất.

Tiếp theo, bổ sung Humate giúp giải phóng nhanh các khoáng chất có lợi, cải tạo kết cấu đất tơi xốp, kích thích rễ phát triển.

Không chỉ dừng lại ở phân vô cơ, ông Cua còn khuyến khích sử dụng vi khuẩn cố định đạm và vi sinh phân giải lân, kết hợp phân hữu cơ – nhất là nấm, vi khuẩn phân hủy rơm rạ vụ trước – để đưa Kali và các chất hữu ích trở lại đất, đồng thời hạn chế tối đa phân hóa học nhằm bảo vệ “đội ngũ” vi sinh đang làm nhiệm vụ tuần hoàn.

Theo khuyến nghị của Viện Lúa quốc tế (IRRI), môi trường ruộng lúa không chỉ dành cho thân cây mà còn cho vô số loài côn trùng và vi sinh.

Ông Cua liệt kê hàng loạt “thiên địch” như nhện, bọ cánh cứng, ong ký sinh, vốn tiêu diệt sâu bệnh tự nhiên; nhấn mạnh chỉ khi giữ được những “bạn đồng hành” này, người nông dân mới giảm được áp lực sử dụng thuốc BVTV.

Đồng thời, các bệnh do nấm, vi khuẩn, virus chỉ thật sự bị kiểm soát khi cây lúa đủ khỏe, đòi hỏi phải hạn chế tối đa hóa chất, tạo điều kiện cho quần thể sinh vật bản địa phát triển hiệu quả.

Giải pháp rút khô hai lần trong mùa canh tác không chỉ giúp máy móc cơ giới dễ vào đồng mà còn làm tăng hoạt động của vi sinh vật và giun đất, đẩy nhanh quá trình phân hủy vật chất hữu cơ, thu hồi Lân, Kali và Nitơ tự nhiên, đồng thời giảm lượng khí nhà kính thải ra.

“Rút khô giữa mùa giúp cây lúa ra rễ mới, giảm đổ ngã; rút khô cuối mùa thúc đẩy tổng hợp Proline làm tăng hương vị gạo, đồng thời ngăn chặn vi sinh vật bám vỏ trấu, cho gạo sạch hơn”, ông Cua lưu ý.

Nhờ ba trụ cột này liên kết chặt chẽ, nông nghiệp tuần hoàn không chỉ tiết kiệm tài nguyên, nâng cao năng suất mà còn xây dựng được thương hiệu gạo sạch, tự nhiên - từ gốc ruộng đến bàn ăn.

Kết quả lúa–tôm Cà Mau & tầm nhìn Net Zero

Tiếp nối ba trụ cột “Đất khỏe – Không gian sinh thái – Rút khô giữa/cuối vụ”, mô hình lúa–tôm hướng theo IPSM tại Bán đảo Cà Mau đã ghi nhận những kết quả kinh tế – môi trường ấn tượng.

Nhờ đất được cải tạo liên tục, cây lúa phát triển khỏe mạnh, năng suất ST24, ST25 đạt trung bình 6 tấn/ha – cao hơn 1,5–2 tấn so với giống cũ.

Trên nền giá bán bình quân 9.200 đ/kg (so với 6.200 đ/kg lúa thường), doanh thu 55,2 triệu đồng/ha (với chi phí sản xuất 20 triệu đồng) cho lợi nhuận trước thuế gấp đôi mô hình lúa đơn canh, chênh lệch thu nhập thêm 18 triệu đồng/ha.

Về chi phí thu hoạch, việc rút khô giữa vụ giúp cơ giới thu hoạch thuận lợi, giảm chi phí từ 12 triệu đồng/ha (thu hoạch thủ công) xuống còn 3 triệu đồng/ha khi dùng máy gặt đập liên hợp, tiết kiệm 75%.

Đồng thời, quá trình rút khô hai lần làm tăng hoạt động vi sinh và giun đất, thúc đẩy phân hủy hữu cơ tại ruộng, góp phần giảm phát thải khí nhà kính đáng kể so với vùng chuyên lúa.

Nhờ vậy, vùng lúa–tôm Cà Mau đã trở thành điểm sáng nông nghiệp phát thải thấp nhất cả nước, đồng thời nâng cao uy tín “Gạo Ông Cua” trong và ngoài nước.

Thành công của ST25 không chỉ là câu chuyện về chất lượng gạo, mà là minh chứng sống động cho tầm nhìn phát triển bền vững.

Nhờ việc cơ giới hóa thu hoạch, rút khô giữa và cuối vụ, lượng khí nhà kính thải ra từ quá trình trồng lúa đã giảm mạnh, đưa vùng chuyên canh Cà Mau trở thành một trong những điểm sáng về nông nghiệp phát thải thấp tại Việt Nam.

Kết quả này không chỉ khẳng định hiệu quả kinh tế vượt trội của IPSM, mà còn minh chứng cho giá trị mô hình nông nghiệp tuần hoàn trong hành trình tiến tới Net Zero.

Từ khởi điểm IPM với mục tiêu giảm thiểu hóa chất, đến việc xây dựng IPSM – nông nghiệp tuần hoàn với ba trụ cột “Đất khỏe – Không gian sinh thái – Rút khô giữa/cuối vụ” – và áp dụng thành công mô hình lúa–tôm tại Cà Mau, ông Cua đã giúp giảm 30% phân bón, 75% thuốc bảo vệ thực vật, nâng năng suất lên 6 tấn/ha và gia tăng lợi nhuận gấp đôi cho người nông dân.

Tại diễn đàn NetZero 2025: Thị trường Carbon trong Kỷ nguyên mới, BTC đã vinh danh “Hành trình Net Zero Tiêu biểu” cho Kỹ sư, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua và cộng sự.

Kỹ sư, Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua nhận biểu trưng “Hành trình Net Zero Tiêu Biểu” từ BTC. Ảnh: Hoàng Anh

Sự vinh danh này không chỉ tôn vinh những con số về hiệu quả kinh tế và môi trường, mà còn khẳng định vai trò tiên phong của ông trong việc kiến tạo hành lang khoa học – thực tiễn, tiếp sức cho nông nghiệp Việt Nam hướng tới mục tiêu Net Zero.

Công Hiếu