'Kỳ tích Bắc Kinh' với chiến lược phát triển giao thông xanh '4+1'

Sự phát triển giao thông xanh của Bắc Kinh là một minh chứng mạnh mẽ cho thấy một siêu đô thị hoàn toàn có thể chuyển mình từ tình trạng ùn tắc và ô nhiễm nghiêm trọng sang một mô hình phát triển bền vững hơn. Ảnh: Baidu.

Bối cảnh đô thị hóa và công nghiệp hóa diễn ra mạnh mẽ ở Trung Quốc kể từ khi công cuộc cải cách và mở cửa được khởi xướng vào cuối thập niên 1970, các thành phố lớn đều phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về ùn tắc giao thông, ô nhiễm môi trường và tiêu hao năng lượng. Bắc Kinh, với tư cách là thủ đô của Trung Quốc, từng là một điển hình của những thách thức này.

Với dân số hơn 21 triệu người, diện tích hơn 16 nghìn km2 và khoảng 7 triệu phương tiện cơ giới, áp lực lên hệ thống giao thông và môi trường là vô cùng lớn. Tuy nhiên, trong khoảng 2 thập kỷ qua, Bắc Kinh đã đạt được những thành tựu nổi bật được mệnh danh là "Kỳ tích Bắc Kinh"- cải thiện chất lượng không khí một cách thần kỳ, đạt được mức độ cải thiện tương đương với 30 năm của các quốc gia khác chỉ trong chưa đầy 10 năm. Nồng độ PM2.5- loại bụi mịn nguy hại cho hô hấp và tim mạch đã giảm mạnh trong những năm gần đây.

TẦM NHÌN VÀ SỰ THÍCH ỨNG LINH HOẠT TRƯỚC THÁCH THỨC ĐÔ THỊ HÓA VÀ Ô NHIỄM

Phát triển giao thông xanh của Bắc Kinh không phải là sự thay đổi ngẫu nhiên mà là một quá trình có kế hoạch, được quản lý chặt chẽ qua 4 giai đoạn.

Giai đoạn trước 1990 và 1991- 2000: Phát triển cơ sở hạ tầng đường bộ. Giai đoạn đầu của quá trình cơ giới hóa, trọng tâm chính của Bắc Kinh là mở rộng và xây dựng mạng lưới đường bộ để đáp ứng nhu cầu đi lại ngày càng tăng. Tuy nhiên, việc tập trung vào phát triển đường bộ dẫn đến tình trạng ùn tắc tại các nút giao thông và khu vực trung tâm thành phố ngày càng nghiêm trọng.

Giai đoạn 2001- 2008: Ưu tiên phát triển giao thông công cộng. Bước vào thế kỷ 21, tình trạng ùn tắc giao thông gia tăng do ô tô cá nhân. Để chuẩn bị cho Thế vận hội Olympic 2008, Bắc Kinh đã xác định phát triển giao thông công cộng là chiến lược trọng tâm. Các văn bản như Đề cương Phát triển Giao thông Bắc Kinh (2004-2020) và Ý kiến về Ưu tiên Phát triển Giao thông Công cộng đã được ban hành, nhấn mạnh "2 xác định, 4 ưu tiên" về tầm quan trọng và lợi ích công. Thành phố cũng thực hiện các biện pháp "Olympic Xanh", như cấm xe biển vàng, thí điểm xe buýt năng lượng mới và loại bỏ xe cũ.

Chất lượng không khí của Thủ đô Bắc Kinh (Trung Quốc) đã cải thiện đáng kể trong thập kỷ qua, đạt được trong chưa đầy 10 năm mức cải thiện mà các quốc gia khác phải mất 30 năm để đạt được. Nguồn: Beijing Municipal Ecology and Environment Bureau.

Giai đoạn 2009- 2017: Quản lý nhu cầu giao thông. Sau Olympic, áp lực ùn tắc và ô nhiễm tiếp tục gia tăng, đặc biệt là sau đợt sương mù dày đặc năm 2012, cho thấy mối liên hệ rõ ràng giữa khí thải xe cơ giới (NOx) và sự hình thành PM2.5.

Thành phố ban hành các kế hoạch hành động về không khí sạch và kiểm soát ô nhiễm từ phương tiện. Năm 2009, áp dụng biện pháp hạn chế xe theo biển số chẵn-lẻ; năm 2010, kiểm soát tổng số lượng phương tiện và điều chỉnh phí đỗ xe. Năm 2014, mở rộng khu vực cấm xe biển vàng và năm 2018, siết chặt hạn chế với phương tiện liên tỉnh, giới hạn giấy phép vào thành phố và quy định về đỗ xe.

Giai đoạn 2018 đến nay: Quản lý tổng hợp hướng đến giao thông xanh. Giai đoạn này đánh dấu sự chuyển dịch toàn diện sang mô hình giao thông xanh, tích hợp với các mục tiêu trung hòa carbon.

Thành phố thực hiện theo quy hoạch tổng thể đô thị mới và đề ra các mục tiêu đỉnh carbon (năm 2030) và trung hòa carbon (năm 2060). Các biện pháp gồm xuất bản kế hoạch hành động không khí sạch nhiều đợt, xây dựng kế hoạch đỉnh carbon cho ngành giao thông, đẩy nhanh phát triển xe năng lượng mới, và thí điểm các mô hình sáng tạo như dịch vụ đặt chỗ tàu điện ngầm và Hệ thống Di chuyển như một Dịch vụ (MaaS).

NHỮNG BƯỚC TIẾN QUAN TRỌNG TRONG PHÁT TRIỂN GIAO THÔNG XANH

Sau gần 20 năm quản trị, với quy mô kinh tế tăng 8 lần, dân số tăng 0.5 lần và số lượng phương tiện tăng 3 lần, Bắc Kinh đã cơ bản hình thành được mô hình phát triển giao thông xanh.

Đến cuối năm 2023, Bắc Kinh đã đạt được những bước tiến quan trọng trong phát triển giao thông xanh. Hệ thống giao thông đường sắt đô thị và ngoại thành với 27 tuyến đô thị dài 807 km và 4 tuyến ngoại thành dài 365 km, cùng với 1005 km làn đường ưu tiên xe buýt, không chỉ đảm bảo khả năng kết nối liên tục giữa các khu vực dân cư và trung tâm kinh tế, mà còn làm giảm áp lực lên hạ tầng đường bộ, góp phần cải thiện hiệu quả di chuyển và giảm ô nhiễm.

Tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm của phương tiện cơ giới tại Bắc Kinh cũng như chỉ số ùn tắc giao thông giờ cao điểm đã giảm mạnh. Nguồn: Tài liệu World Bank.

Song song đó, tỷ lệ đi lại bằng các phương thức xanh đã tăng từ 70,3% năm 2013 lên 74,7% năm 2023, trong đó tỷ lệ đi xe đạp tăng mạnh từ 8,6% lên 15,7%. Bước chuyển biến này cho thấy sự thay đổi đồng bộ trong thói quen di chuyển của người dân, nhờ những cải thiện về hạ tầng, an toàn giao thông và nhận thức cộng đồng.

Về kiểm soát cơ giới hóa và ùn tắc giao thông, các biện pháp quản lý nhu cầu di chuyển, từ hạn chế đăng ký xe mới, phát triển các tuyến đường ưu tiên đến tối ưu hóa hệ thống giao thông công cộng, đã giúp tốc độ tăng phương tiện cơ giới giảm từ 13% xuống 3% mỗi năm, trong khi chỉ số ùn tắc giờ cao điểm trung tâm thành phố giảm từ mức nghiêm trọng 7,3 xuống mức nhẹ 4,65. Điều này phản ánh hiệu quả rõ rệt của chiến lược kiểm soát áp lực giao thông đô thị.

Bên cạnh đó, kiểm soát khí thải giao thông đạt kết quả đột phá với 770.000 xe năng lượng mới, góp phần giảm khoảng 80% phát thải NOx từ lĩnh vực giao thông và hạ 53,6% nồng độ NO2 trong không khí so với năm 2013, đồng thời cải thiện trực tiếp chất lượng không khí và sức khỏe cộng đồng.

KINH NGHIỆM TỪ MÔ HÌNH "4+1"

Con đường phát triển giao thông xanh của Bắc Kinh có thể được tóm tắt trong mô hình "4+1", bao gồm 4 sự tối ưu hóa về cấu trúc và 1 yếu tố hỗ trợ công nghệ, theo nghiên cứu của GS. Quách Kỳ Phú- Viện trưởng Viện Giao thông Bắc Kinh (tổ chức trực thuộc chính quyền thành phố Bắc Kinh).

Thứ nhất, tối ưu hóa quy hoạch đô thị (Giảm nhu cầu di chuyển).Bắc Kinh áp dụng triết lý Phát triển Định hướng Giao thông công cộng (TOD) bằng cách xây dựng các "thành phố trên đường ray" quanh các trung tâm giao thông tích hợp. Mô hình này tối ưu hóa cấu trúc đô thị, tập trung chức năng dân cư, thương mại và dịch vụ tại các nút giao thông chính, khuyến khích sử dụng giao thông công cộng và giảm áp lực giao thông cá nhân, góp phần xây dựng môi trường đô thị bền vững.

Thành phố cũng phát triển các "khu phố đi bộ 15 phút" để người dân dễ dàng tiếp cận dịch vụ cơ bản. Việc công bố "Danh sách 71 trung tâm vi mô đường sắt" và xây dựng các trung tâm đa phương thức như Hoắc Doanh minh chứng cho chiến lược này.

Bắc Kinh tập trung phát triển hạ tầng giao thông xanh, bao gồm làn đường xe đạp, vỉa hè rộng và mạng lưới đi bộ, qua đó tăng tỷ lệ đi lại bằng xe đạp và đi bộ, đồng thời giảm áp lực lên phương tiện cá nhân và cải thiện hiệu quả vận tải đô thị. Nguồn: Tài liệu World Bank.

Thứ hai, tối ưu hóa cơ cấu phương thức vận tải (Chuyển đổi phương thức). Bắc Kinh khuyến khích người dân chuyển từ phương tiện cá nhân sang các hình thức vận tải có phát thải carbon thấp hơn. Cụ thể, xe đạp phát thải khoảng 7,2 g CO₂/km/người, xe buýt 53 g, trong khi ô tô con lên tới 239 g.

Chính sách này không chỉ giảm khí nhà kính mà còn giảm ùn tắc, cải thiện chất lượng không khí và thúc đẩy thói quen di chuyển bền vững. Một sáng kiến nổi bật là MaaS (Di chuyển như một Dịch vụ), ra mắt năm 2019, tích hợp các dịch vụ vận tải và khuyến khích hành vi di chuyển xanh qua tích điểm carbon. Thành phố cũng chú trọng phát triển cơ sở hạ tầng cho người đi bộ và xe đạp, như tuyến đường dành riêng cho xe đạp dài 6,5 km tại Vương Phủ Tỉnh, nhằm tăng tính tiện lợi và an toàn, giảm phụ thuộc vào phương tiện cá nhân.

Thứ ba, tối ưu hóa cơ cấu vận tải (Chuyển đổi phương thức vận chuyển hàng hóa).Bắc Kinh đã thúc đẩy mô hình “Đường sắt + Xe năng lượng mới” để nâng cao hiệu quả và bền vững trong vận tải hàng hóa đô thị.

Trong chiến dịch “Vận tải đường bộ chuyển sang đường sắt”, thành phố đã chuyển 9,22 triệu tấn hàng hóa từ đường bộ sang đường sắt từ 2018 đến 2022, tập trung vào các mặt hàng như vật liệu xây dựng, than đá và thép. Tỷ trọng vận tải đường sắt trong tổng khối lượng hàng hóa đô thị đã tăng từ 6,4% năm 2017 lên 10,08% năm 2023, giảm áp lực lên đường bộ và ô nhiễm môi trường. Sáng kiến này không chỉ cải thiện tính bền vững mà còn thể hiện chiến lược dài hạn của Bắc Kinh trong tái cơ cấu hệ thống vận tải đô thị, gắn kết các hình thức vận tải xanh và năng lượng thấp carbon.

Thứ tư, tối ưu hóa cơ cấu phương tiện (Làm sạch đội xe). Đây là trụ cột quan trọng với hai hướng tiếp cận. Đầu tiên, Bắc Kinh loại bỏ phương tiện cũ bằng cách áp dụng tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt, hỗ trợ tài chính (trợ cấp 100,000 NDT cho mỗi xe tải loại bỏ sớm) và biện pháp hành chính (cấm lưu thông) để đẩy nhanh việc loại bỏ xe tải tiêu chuẩn quốc gia III và xe biển vàng. Đến 2023, hơn 80% xe đạt tiêu chuẩn quốc gia V trở lên (tiêu chuẩn khí thải ô tô tương đương với tiêu chuẩn Euro 5 được áp dụng cho các phương tiện cơ giới).

Tiếp đó, thành phố đẩy mạnh phổ cập xe năng lượng mới (NEV) với các ưu đãi như trợ cấp mua xe và xây dựng trạm sạc, nâng tổng số NEV lên 770,000 chiếc vào cuối 2023. Bắc Kinh cũng thử nghiệm xe buýt và xe tải sử dụng pin nhiên liệu hydrogen trong khu vực Bắc Kinh-Thiên Tân- Hà Bắc.

Thứ năm, đổi mới công nghệ (Công nghệ hỗ trợ). Công nghệ đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy giao thông đô thị bền vững ở Bắc Kinh, thể hiện qua hai khía cạnh. Trước hết, công nghệ phương tiện như pin năng lượng, hệ thống cung cấp năng lượng và lái tự động giúp nâng cao hiệu suất, hiệu quả vận hành phương tiện, giảm áp lực lên hạ tầng năng lượng và giảm phát thải carbon.

Tiếp đó, công nghệ tổ chức và dịch vụ, bao gồm mô phỏng số hóa và các kỹ thuật kết nối cung- cầu, tối ưu hóa vận hành và phân bổ lưu lượng hành khách. Ví dụ, dịch vụ đặt chỗ tàu điện ngầm tại ga Sa Hà giúp tiết kiệm thời gian chờ đợi và giảm áp lực lên hệ thống giao thông công cộng.

Nhờ đó, Bắc Kinh nâng cao trải nghiệm di chuyển và phát triển một hệ sinh thái giao thông xanh, thông minh và bền vững.

Sự phát triển giao thông xanh của Bắc Kinh là một minh chứng mạnh mẽ cho thấy một siêu đô thị hoàn toàn có thể chuyển mình từ tình trạng ùn tắc và ô nhiễm nghiêm trọng sang một mô hình phát triển bền vững hơn. Bài học thành công của Bắc Kinh nằm ở một chiến lược toàn diện, dài hạn và có sự phối hợp đồng bộ giữa các chính sách, từ quy hoạch đô thị thông minh đến quản lý nhu cầu mạnh mẽ, và từ việc làm sạch đội xe đến việc ứng dụng công nghệ đột phá.

Nguyễn Huy Sơn