Ký ức Hà Nội qua di sản kiến trúc thời bao cấp

Đó là những chia sẻ của các chuyên gia tại tọa đàm"Hà Nội thời bao cấp: Ký ức qua di sản kiến trúc" được tổ chức vào ngày 11/10.

Tạo nên bản sắc của Hà Nội

Hà Nội là một trong số ít thành phố trên thế giới còn giữ được nhiều kiến trúc thời kỳ đầu xây dựng xã hội chủ nghĩa (XHCN), hay còn gọi là thời bao cấp. Các công trình này gắn liền với cuộc sống nhiều khó khăn nhưng cũng đầy tinh thần lạc quan của những cư dân Hà thành.

Điểm lại các công trình ấy theo thời gian, chúng ta sẽ thấy thật ngạc nhiên là Hà Nội đã có những một mạng lưới dày đặc các công trình kiến trúc phản ánh cho mong ước xây dựng xã hội theo mô hình mới, hết sức đa dạng và phong phú, vừa là một trung tâm công nghiệp sản xuất quy mô lớn, tiêu biểu với cụm công nghiệp Cao - Xà - Lá, vừa là trung tâm văn hóa - xã hội với Cung Văn hóa hữu nghị Việt Xô, Cung Thiếu nhi Hà Nội và rất nhiều khu tập thể mang tinh thần xã hội chủ nghĩa, tôn vinh các giá trị cộng đồng.

Về mặt kiến trúc, nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định rằng các công trình kiến trúc giai đoạn 1954 - 1986 được thiết kế với những nguyên tắc định hình hiện đại, tiến bộ, có giá trị lịch sử, khoa học, xã hội và kinh tế. Khối di sản kiến trúc giai đoạn này vẫn là một phần tạo dựng nên bản sắc Hà Nội và có nhiều tiềm năng để phát huy giá trị, đóng góp vào công cuộc đổi mới tiếp theo của đất nước cũng như phục vụ cho chiến lược phát triển Hà Nội trong tương lai: hướng đến nền kinh tế sáng tạo, giàu văn hóa.

Những diễn giả chia sẻ tại tọa đàm

Giảng viên trường Đại học Giao thông Vận tải KTS Vũ Hiệp nhận định: "Di sản kiến trúc có khả năng gợi bản sắc văn hóa, thu hút du lịch, thúc đẩy tính bền vững, tạo lợi thế cạnh tranh cho các thành phố và xây dựng thương hiệu đô thị. Bằng cách sử dụng di sản kiến trúc, một thành phố có thể tạo ra bản sắc riêng, củng cố lợi thế cạnh tranh và thúc đẩy phát triển".

Những khu tập thể là loại hình kiến trúc luôn in sâu trong ký ức của nhiều người dân Hà Nội. Nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam PGS.TS Nguyễn Văn Huy chia sẻ: "Từ cuối những năm 1959, ở những khu tập thể như Nguyễn Công Trứ, Kim Liên, Trung Tự, cư dân ở rất đông. Họ ở rất chật chội, sử dụng chung nhà bếp, nhà tắm, nhà vệ sinh… Tất cả tạo ra một cuộc sống cộng đồng tuy khó khăn nhưng đó là những khát vọng, ước mơ trong thời bao cấp.

Trước những bất cập đó, khu tập thể Kim Liên đã rút kinh nghiệm không thiết kế không gian rộng 4 - 5 phòng mà thiết kế căn hộ 2 phòng nhỏ để tiện phân chia và thiết kế căn hộ có bếp và phòng tắm riêng. Theo tiêu chuẩn thiết kế lúc đó, bếp chung chỉ có 6m2 nên các hộ có bếp, nhà vệ sinh, nhà tắm riêng sẽ chỉ có bếp riêng rộng 1m2".

Nhiều công trình rơi vào quên lãng

Tuy nhiên, giờ đây, nhiều di sản kiến trúc này đã xuống cấp, nhiều công trình đã bị phá hủy để xây dựng những khu chung cư, văn phòng cao cấp; một số khác thì bị cải tạo sai lệch so với vẻ đẹp ban đầu.

Tại sao một phần ký ức đô thị quan trọng như vậy mờ nhạt dần? KTS Vũ Hiệp cho biết: "Đến hiện nay chúng ta vẫn còn thiếu chiến lược bảo tồn và quảng bá di sản thời kỳ này ở Hà Nội. Hệ quả của điều đó là đối với ngay cả những người đang sinh sống ở Hà Nội, di sản thời kỳ bao cấp vẫn còn ở "điểm mờ". Gần đây, nhóm chúng tôi đã tiến hành khảo sát 200 người trong độ tuổi 20-30, hiện đang sinh sống, học tập và làm việc tại Hà Nội. Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân cho rằng bản sắc Hà Nội nằm ở sự tổng hợp của các giai đoạn kiến trúc khác nhau trong một dòng chảy thời gian liên tục; mỗi phong cách kiến trúc phản ánh một lịch sử của Hà Nội".

Không gian tọa đàm

"Tuy nhiên, qua khảo sát cũng cho thấy phần lớn người dân Hà Nội không có cảm nhận gì nhiều về kiến trúc thời kỳ bao cấp. Khi được hỏi kiến trúc nào đại diện cho bản sắc Hà Nội, có tới 56% người được hỏi cho rằng đó là kiến trúc truyền thống. Tiếp theo, có 18% cho rằng đó là kiến trúc Pháp, 17% chọn kiến trúc đương đại, chỉ có 9% cho rằng kiến trúc thời bao cấp đại diện cho bản sắc Hà Nội. Lý do được đưa ra là do những công trình này được xây dựng trong giai đoạn đất nước khó khăn (1954 - 1986) nên quy mô, sự phong phú về hình khối, cũng như chất lượng vật liệu không bằng các giai đoạn khác" - KTS Vũ Hiệp nói.

Qua đó, nhiều người đặt ra câu hỏi, vây chúng ta nên ứng xử như thế nào trước những công trình thời bao cấp còn lại? Làm sao để lan tỏa giá trị của di sản kiến trúc thời bao cấp ở Hà Nội trong xã hội hiện nay?

Liên quan đến bảo tồn và phát triển di sản kiến trúc thời bao cấp, nguyên Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích KTS Lê Thành Vinh cho biết việc bảo tồn và phát triển là công việc phức tạp.

"Không thể lúc nào cũng có thể xếp hạng di tích, di sản bởi đôi khi xếp hạng làm hại di tích. Khi xếp hạng có thể dẫn đến tình trạng phân biệt đối xử, chỗ cần bảo tồn chúng ta ra sức bảo tồn, nơi nào chưa cần chúng ta lại lơ là. Vì vậy, nếu chúng ta muốn bảo vệ di sản cần phải tập trung vào các từ khóa liên quan" - KTS Lê Thành Vinh nói../.

Linh Nguyễn