Kỳ vọng 'đòn bẩy' chính sách giúp nhà thầu Việt bứt phá

Hai nghị quyết 68 và 198 về kinh tế tư nhân hỗ trợ nhà thầu là doanh nghiệp nhỏ và vừa tham gia các gói thầu công. Ảnh minh họa: LH

Nhiều rào cản khiến doanh nghiệp đứng ngoài cuộc

Thực tế việc tham đấu thầu các dự án có vốn nhà nước hiện còn tồn tại nhiều khó khăn, rào cản đối với các doanh nghiệp tư nhân. Bà Huỳnh M. Phượng, Giám đốc một doanh nghiệp nội thất tại TPHCM, chia sẻ dù đã tham gia đấu thầu nhiều dự án cung cấp nội thất cho các công trình của nhà nước, nhưng công ty của bà vẫn chưa từng thắng thầu.

Nguyên nhân chính đến từ những rào cản về quy trình, hồ sơ đấu thầu phức tạp, cạnh tranh gay gắt và tâm lý dựa vào quen biết vẫn còn phổ biến trong quá trình lựa chọn nhà thầu.

Ngoài ra, các quy định trong hồ sơ dự thầu thường yêu cầu chứng minh các điều kiện không thực sự phù hợp hoặc quá mức cần thiết. Đơn cử, ngành gỗ nội thất của bà yêu cầu chứng chỉ hành nghề của công nhân - điều này không phù hợp do ngành này không có hệ thống đào tạo chính quy để cấp chứng chỉ, chủ yếu dựa vào truyền thống và tự đào tạo.

Thủ tục lấy lại tiền ký quỹ khi không trúng thầu kéo dài, từ vài tháng đến nửa năm cũng gây khó khăn lớn cho các doanh nghiệp nhỏ về tài chính và thời gian.

Những rào cản này khiến nhiều doanh nghiệp nhỏ, dù có năng lực, vẫn ngần ngại tham gia đấu thầu vì tốn quá nhiều công sức, thời gian và chi phí. Thay vào đó, họ thường chọn làm thầu phụ hoặc hợp tác với các đối tác nước ngoài, nơi quy trình đấu thầu đơn giản hơn và dễ dàng chứng minh năng lực.

Chưa kể, các quy định về giới hạn giá trị gói thầu cũng là một trở ngại lớn. Các dự án có vốn nhà nước thường có quy mô lớn, nhưng quy định chỉ cho phép doanh nghiệp nhỏ tham gia các dự án dưới 5 tỉ đồng, khiến nhiều doanh nghiệp nhỏ không thể tiếp cận. Chủ tịch HĐQT Công ty Cơ khí Nhật Long, ông Nguyễn Ngô Long, chia sẻ rằng công ty ông biết đến các dự án phù hợp nhưng do e ngại quy trình phức tạp và khó tiếp cận, nên chưa từng tham gia.

Không chỉ các doanh nghiệp nhỏ, nhiều doanh nghiệp lớn cũng bị bỏ lỡ các cơ hội do các chính sách chưa đủ thuận lợi. Ông Đinh Hồng Kỳ, Chủ tịch HĐQT Công ty Secoin, Hiệp hội Xây dựng và Vật liệu xây dựng TPHCM (SACA), cho biết nhiều doanh nghiệp đủ năng lực để thực hiện các dự án lớn như xây dựng cao tốc, cầu cống, sân bay... nhưng vẫn bị hạn chế vì các quy định hoặc hạn chế khả năng tiếp cận.

Đáng chú ý, một số gói thầu, như thang máy, trong hồ sơ mời thầu yêu cầu nhập đồng bộ từ Thái Lan, Singapore, Nhật Bản... thể hiện xu hướng sính ngoại. Như vậy, nhà sản xuất trong nước bị loại ngay từ "vòng gửi xe", dù sản phẩm đạt chất lượng hoặc giá thành cạnh tranh.

Các doanh nghiệp còn phản ánh khó khăn khác: thời gian chuẩn bị hồ sơ hạn chế, thông tin mời thầu khó tìm, điều kiện hợp đồng quá khắt khe, tiêu chuẩn năng lực và kinh nghiệm cao, tiêu chí phụ không hợp lý, và khó khăn trong mua hồ sơ mời thầu...

Cơ hội mới từ chính sách mở rộng

Trong bối cảnh đó, các chính sách mới, đặc biệt là các nghị quyết liên quan đến phát triển kinh tế tư nhân (KTTN), đã đặt ra những đòn bẩy tích cực để tháo gỡ những rào cản đó. Nghị quyết số 68-NQ/TW về phát triển KTTN và Nghị quyết số 198/2025/QH15 về cơ chế, chính sách đặc biệt phát triển KTTN, là một bước tiến quan trọng trong việc mở rộng cơ hội cho các doanh nghiệp nội địa, đặc biệt là các DNNVV, tham gia vào các dự án lớn của nhà nước.

Một trong những điểm nổi bật của nghị quyết này là việc mở rộng hạn mức giá trị gói thầu dành cho DNNVV từ 5 tỉ đồng lên đến 20 tỉ đồng, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp nhỏ có cơ hội tham gia vào nhiều dự án hơn, thể hiện năng lực và mở rộng thị trường.

Các doanh nghiệp như ngành nội thất gặp khó khăn tham gia các gói thầu vốn nhà nước theo quy định hiện hành. Ảnh minh họa: LH

Đồng thời, việc đa dạng hóa các loại hình dự án, bao gồm xây dựng, mua sắm, hợp tác hỗn hợp, cũng giúp các doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận hơn theo khả năng của mình.

Các doanh nhân như ông Ngô Long và bà M. Phượng đều thể hiện kỳ vọng vào các chính sách mới sẽ giúp doanh nghiệp quy mô như họ có thể tham gia sâu hơn vào các dự án của nhà nước, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.

Còn theo ông Kỳ, chỉ đạo của chính phủ với các quy định mới giảm thủ tục phức tạp như bỏ yêu cầu chứng minh nhiều kỹ năng và kinh nghiệm phức tạp như trước đây. Nhờ đó, nhiều doanh nghiệp nhỏ sẽ dễ dàng tiếp cận các cơ hội dự án lớn, giảm thiểu các rào cản về quy trình và tiêu chuẩn khắt khe.

Ngoài chính sách hỗ trợ DNNVV, Nghị quyết 198 quy định cơ chế đặt hàng, đấu thầu hạn chế, chỉ định thầu các dự án trọng điểm quốc gia nhằm hình thành doanh nghiệp lớn, tiên phong trong lĩnh vực ưu tiên như hạ tầng, năng lượng, quốc phòng, công nghệ cao.

Chính sách rút ngắn thủ tục, đẩy nhanh tiến độ, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tư nhân, đặc biệt địa phương, tham gia sâu rộng vào phát triển quốc gia. Đồng thời, nâng cao năng lực doanh nghiệp lớn, chất lượng, thúc đẩy hợp tác nội địa, xây dựng nhóm liên doanh mạnh và giảm phụ thuộc nhà thầu ngoại.

Ông Kỳ cho rằng, chủ đầu tư hoặc nhà thầu chính có thể hợp tác với doanh nghiệp nhỏ để chia sẻ nguồn lực, công nghệ, vốn và kinh nghiệm quản lý, giúp DNNVV tham gia dự án lớn, thúc đẩy ngành công nghiệp hỗ trợ, xây dựng chuỗi giá trị bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Ông Ngô Long mong muốn các tập đoàn lớn như Vingroup, Thaco... khi tham gia các dự án lớn của nhà nước, như đường sắt nhanh Bắc Nam, tạo cơ hội cho DNNVV cung ứng linh kiện, vật tư và dịch vụ phụ trợ. Các doanh nghiệp nhỏ, như công ty ông, có thể hợp tác theo mô hình nhóm nhỏ (15-20 doanh nghiệp) theo kiểu Nhật Bản, Hàn Quốc, giúp chia sẻ rủi ro, nâng cao cạnh tranh và vượt qua thách thức về quy trình, tài chính, kỹ thuật — điều mà liên kết doanh nghiệp Việt còn yếu.

TS Nguyễn Quốc Việt cho rằng Việt Nam có thể áp dụng mô hình Hàn Quốc, Trung Quốc, kết hợp vốn nhà nước, doanh nghiệp lớn, nhỏ, cộng đồng địa phương và người dân trong phát triển hạ tầng và các dự án quy hoạch vùng. Điều này giúp hình thành chuỗi giá trị bền vững, mang lại lợi ích lâu dài. Doanh nghiệp địa phương, đặc biệt DNNVV, được khuyến khích tham gia để tăng nội lực và mở rộng thị trường. Người dân cũng có thể tham gia bằng quyền sử dụng đất, góp phần phát triển vùng miền.

Để chính sách mới hiệu quả, cần quy định rõ ràng, minh bạch trong luật đấu thầu, đánh giá hồ sơ dự thầu qua dịch vụ công trực tuyến. Hệ thống tự động, điện tử giúp hạn chế tiêu cực, tạo sân chơi công bằng. Linh hoạt trong tiêu chí dự thầu phù hợp năng lực doanh nghiệp, khuyến khích liên kết, hình thành nhóm liên doanh. Cộng đồng doanh nghiệp mong sớm có hướng dẫn từ cơ quan thẩm quyền để chính sách này phát huy hiệu quả thực tiễn.

Lê Hoàng