Lai Châu bảo tồn dân ca, dân vũ người Hà Nhì

Điệu múa uyển chuyển mềm mại của phụ nữ dân tộc Hà Nhì phản ảnh về các hoạt động lao động sản xuất như hái lượm, hái quả - (Ảnh minh họa).

Múa là một hình thức sinh hoạt văn hóa, văn nghệ không thể thiếu hay tách rời trong đời sống tinh thần của người Hà Nhì. Người Hà Nhì thường múa vào dịp sinh hoạt văn hóa cộng đồng như lễ hội, lễ tết, lễ cầu ngày mùa, trong đám cưới, ăn mừng nhà mới hoặc trong những đêm trăng sáng đẹp… Múa dân gian của người Hà Nhì có các điệu: múa dệt vải, múa sản xuất, múa trống chiêng, múa nón, múa trông trăng, múa xòe.

Mùa xòe của dân tộc Hà Nhì được truyền qua nhiều đời thường được biểu diễn trong những ngày lễ Tết người Hà Nhì hay trong đám cưới. Múa xòe vòng là điệu múa được đông đảo mọi tầng lớp tham gia. Trong vòng xòe, đôi lúc các chàng trai, cô gái thể hiện những động tác cử chỉ riêng tư của mình với bạn tình: tiến dần vào giữa vòng, tiếp đến điệu múa tình ý ở giữa vòng rồi lại từ từ tách ra trở về vị trí cũ của vòng xòe. Trong múa xòe có sự kết hợp của các nhạc cụ như chiêng, trống, chũm chọe, ống nước... đã làm tăng thêm nét phong phú, đặc trưng riêng của điệu múa xòe Hà Nhì.

Múa xòe diễn ra trong những buổi tối ngày Tết tại nhà người giữ trống chiêng của bản (hoặc nhà có sân rộng). Bắt đầu là 2 điệu múa kết hợp là múa trống và múa trống chiêng. Múa trống là điệu múa của nam giới, thường múa trong lễ hội cầu mùa. Các động tác múa trống mang ý nghĩa cầu mong tiếng sấm đầu tiên trong năm, năm đó sẽ được mùa màng bội thu nhiều lúa gạo. Dân bản có cuộc sống bình yên. Trống tròn còn là biểu tượng của trời và đất, đánh trống nhằm báo hiệu niềm vui được mùa, niềm vui của người chiến thắng. Múa trống của người Hà Nhì rất đặc sắc, có hai điệu là múa với một trống và múa với nhiều trống. Với một trống thì trống được đặt ở giữa một bãi đất rộng, khi múa các chàng trai đi vòng quanh trống dùng khuỷu tay, bả vai, đầu gối, gót chân và đánh mạnh vào mặt trống tạo nên những tiết tấu nhanh, mạnh, khỏe khoắn và nhịp điệu luôn biến đổi ngẫu hứng. Còn đối với múa nhiều trống, nhóm múa gồm từ 6 đến 8 người. Mỗi người một chiếc trống dùng để diễn tả quá trình từ lúc khai khẩn đất hoang dựng bản dựng làng đến việc cấy hái, mùa màng bội thu.

Múa trống chiêng: Điệu múa trống chiêng là điệu múa mang tính nghi lễ, thường múa vào dịp tết năm mới, cầu chúc cho dân làng và gia chủ làm ăn phát triển, bản làng yên vui, vạn vật sinh sôi phát triển. Khi đến chúc tết tại gia đình sẽ mở hội múa trống chiêng ngay tại nhà, đội múa gồm cả nam nữ cả chủ và khách. Khi nhịp trống nhà chủ vang lên cũng là lúc đội múa bắt đầu động tác hai tay co lên chụm trước bụng, hai chân hơi nhún về phía trước bắt đầu xoay từ bên trái 3 vòng rồi lại quay ngược lại ba vòng bên phải. Tay và chân cùng múa chung một nhịp, khi quay bên nào thì chân đó mở một khẩu độ khoảng 10-12 cm phối hợp cùng hai cánh tay. Cứ như vậy tập thể múa hình thành một vòng tròn, theo nhịp trống chiêng cùng vui mừng chúc tết cho gia chủ, cầu chúc năm mới gia đình làm ăn gặp nhiều may mắn, phát triển hơn năm cũ.

Vừa múa vừa uống rượu, khi rượu đã say, người ta múa úp chiêng. Điệu múa úp chiêng là điệu múa tập thể nam nữ. Theo đó, nam nữ kết hợp thành một vòng tròn theo nhịp trống chiêng, tay cầm chiếc chiêng đồng để úp bắt cá. Động tác này vừa mô phỏng việc tìm kiếm nguồn thức ăn vừa thể hiện sự giao hòa giữa trời và đất, thiên nhiên cây cỏ và con người. Khi múa, đội múa bước chân quay mặt theo hướng vòng từ trái qua phải và ngược lại. Còn điệu múa cầm giỏ đựng cơm lại gắn liền với công việc của chị em phụ nữ, bởi với người Hà Nhì thì việc trồng lúa gặt và làm ra thóc lúa là công việc chính của chị em. Khi múa chị em mô phỏng, tay cầm giỏ đựng cơm, cũng có khi người múa cầm luôn chiếc giỏ đựng cơm để múa theo nhịp 1-2 hoặc nhịp 3-4. Trong quá trình múa có diễn từng quy trình diễn tả quá trình tra lúa và thu hoạch lúa, cảm ơn hồn mẹ lúa, thần lúa nương đã phù hộ cho người dân có hạt thóc, hạt gạo để ăn...

Một trong những điệu dân vũ Múa nón của người Hà Nhì mang đậm bản sắc riêng.(Ảnh minh họa)

Múa nón, chiếc nón giang của người phụ nữ dân tộc Hà Nhì không đơn thuần chỉ là vật dụng che nắng, che mưa, mà còn là đạo cụ quan trọng trong những bài múa truyền thống của dân tộc Hà Nhì với những điệu múa nón nhẹ nhàng, uyển chuyển của thiếu nữ Hà Nhì.

Người Hà Nhì còn nổi tiếng với điệu múa trông trăng, một điệu múa tập thể nam nữ kết hợp, giống như múa xòe xủa dân tộc Thái. Khi múa, cả nam và nữ kết hợp thành một vòng tròn, múa theo nhịp của bài hát, những động tác tay chân và thân mình uyển chuyển theo lời bài hát mang ý nghĩa cầu mặt trăng mang ánh sáng cho bà con dân bản vui chơi. Bài múa này còn thu hút đông đảo mọi người tham gia bởi tính cộng đồng của nó, khi múa thì không phân biệt già trẻ, gái trai, mọi người cùng say sưa múa hát vui vẻ.

Để phục vụ cho múa, người Hà Nhì dùng các nhạc khí gẩy và nhạc khí gõ. Nhạc khí gẩy là chiếc La khư - nhạc khí dành riêng cho đàn ông. La khư dùng trong nhiều trường hợp, đệm hát dân ca, đánh cho các điệu múa hay sử dụng trong độc tấu. La khư có ba dây, trước đây là dây cước, nay dùng dây kim loại. Nhạc khí gõ gồm có trống, chũm chọe và chiếc thanh la bằng đồng. thường được người Hà Nhì sử dụng trong các ngày hội, ngày tết nhằm biểu hiện sức mạnh tập thể với những tiết tấu khỏe mạnh chắc chắn.

Những loại nhạc khí này giữ nhịp cho các điệu múa dân gian, có những điệu múa đơn giản chỉ cần một loại nhạc khí nhưng có những điệu múa kết hợp nhiều nhạc cụ cùng một lúc như điệu múa xòe sử dụng cả chiêng, trống, chũm chọe, ống nước…

Những năm qua, việc phát hiện, bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, xây dựng, phát hiện những giá trị mới về văn học - nghệ thuật của các dân tộc thiểu số vẫn luôn được coi trọng. Đảng, Nhà nước đã có những chính sách nhằm bảo tồn văn hóa dân tộc, từ Trung ương đến địa phương trong đó bảo tồn dân ca dân vũ, dân nhạc của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch là một trong những nội dung được quan tâm. Dân ca, dân vũ, dân nhạc truyền thống các dân tộc là thành phần không thể thiếu, góp phần quan trọng hình thành bản sắc văn hóa Việt Nam, độc đáo và đa dạng trong sự thống nhất, góp phần vào xây dựng và phát triển văn hóa, con người trong cộng đồng các dân tộc thiểu số.

Nhằm giữ gìn, phổ biến, trao truyền và phát huy những giá trị đặc sắc về dân ca, dân vũ, dân nhạc truyền thống của các dân tộc thiểu số; nâng cao nhận thức và lòng tự hào, ý thức tự giác của người dân trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc, tỉnh Lai Châu đã ban hành Kế hoạch Thực hiện Đề án "Bảo tồn, phát huy giá trị dân ca, dân vũ, dân nhạc của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh Lai Châu giai đoạn 2021- 2030" (Quyết định số 3404/QĐ-BVHTTDL ngày 22/12/2021 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch). Thực hiện tổ chức xây dựng, khai thác tốt các loại hình du lịch đặc trưng, phù hợp với đặc điểm văn hóa cộng đồng, mở rộng ngành kinh tế phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị dân ca, dân vũ, dân nhạc truyền thống của các dân tộc thiểu số trở thành sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội tại các địa phương.

Theo đó, xã Ka Lăng huyện Mường Tè nơi gần như có 100% đồng bào Hà Nhì sinh sống. Là xã ở khu vực biên giới, có điều kiện kinh tế và đi lại khó khăn, ít chịu ảnh hưởng từ văn hóa của các dân tộc khác nên dân tộc Hà Nhì nơi đây vẫn gìn giữ nguyên vẹn được nét đẹp của mình với bản sắc văn hóa rất phong phú.

Tháng 12/2022, huyện Mường Tè lựa chọn xã Ka Lăng để thành lập Câu lạc bộ dân ca, dân vũ dân tộc Hà Nhì với 30 thành viên. Trên cơ sở đó, huyện tiếp tục nhân rộng, phát triển ra các địa phương có đồng bào Hà Nhì nói riêng, cộng đồng các dân tộc trên địa bàn huyện nói chung. Với sự hỗ trợ trang thiết bị, nhạc cụ, đạo cụ của Phòng Văn hóa - Thông tin, Câu lạc bộ không chỉ sưu tầm, khôi phục các điệu múa mà còn trực tiếp truyền dạy cho các học viên tại địa phương. Qua đó đã khuấy động phong trào văn hóa văn nghệ, góp phần quảng bá văn hóa truyền thống gắn với phát triển kinh tế - xã hội của xã Ka Lăng.

Các buổi sinh hoạt của Câu lạc bộ dân ca, dân vũ dân tộc Hà Nhì ở xã Ka Lăng đều rất sôi động. Múa nón là một trong những nét văn hóa được các thành viên Câu lạc bộ lựa chọn để tập luyện. Sau gần 3 tháng đi vào hoạt động, thành viên Câu lạc bộ dân ca, dân vũ dân tộc Hà Nhì tích cực luyện tập, sinh hoạt đều đặn, nhiệt tình tham gia biểu diễn, giao lưu tại nhiều sự kiện quan trọng của địa phương, của huyện. Đặc biệt, nhiều thành viên tuổi đã cao nhưng vẫn tích cực tham gia sưu tầm, phục dựng và truyền dạy những bài dân ca, dân vũ.

Với sự định hướng, hỗ trợ của cơ quan chuyên môn huyện, phong trào luyện tập, biểu diễn văn hóa văn nghệ đã thực sự lan tỏa và đi vào đời sống của người Hà Nhì ở Ka Lăng. Có thể thấy đây là mô hình sinh hoạt tập thể hiệu quả, góp phần quan trọng lưu giữ, bảo tồn, phát huy những giá trị bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc Hà Nhì ở Mường Tè. Đồng thời, tạo nền tảng quan trọng để địa phương tiếp tục nhân rộng ra nhiều nơi, các dân tộc khác trên địa bàn; xây dựng thành những loại hình sản phẩm văn hóa đặc thù, phục vụ mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng, tạo ra các nguồn thu bền vững cho người dân.

Xã Ka Lăng nơi con sông Đà chảy vào đất Việt, với những nét văn hóa đặc sắc riêng có của dân tộc Hà Nhì. Xã cũng đã và đang triển khai xây dựng bản Mé Gióng, thành khu du lịch cộng đồng gắn với bản sắc văn hóa dân tộc Hà Nhì qua những lễ hội truyền thống như: Tết Hồ Sự Chà, lễ cúng bản Gạ Ma Thú, Tết mùa mưa... cùng với những điệu múa đặc trưng; các hoạt động của đội văn nghệ quần chúng luôn diễn ra sôi nổi; bên cạnh đó, các sản phẩm thủ công truyền thống của bà con, là một trong những thế mạnh để địa phương có thể phát triển du lịch cộng đồng.

Việc thành lập Câu lạc bộ dân ca, dân vũ dân tộc Hà Nhì gìn giữ, bảo tồn nét đẹp văn hóa của cộng đồng dân tộc Hà Nhì, giúp mọi người hiểu về giá trị nhân văn, những giá trị tốt đẹp của mỗi dân tộc. Từ đó góp phần phát huy, quảng bá văn hóa truyền thống nói chung, dân ca, dân vũ gắn với phát triển kinh tế - xã hội của địa phương góp phần nâng cao chất lượng đời sống tinh thần trong Nhân dân.

Thời gian tới, nhằm bảo tồn nét văn hóa của đồng bào dân tộc Hà Nhì nói riêng và các dân tộc khác trên địa bàn nói chung, huyện sẽ triển khai nhiều giải pháp nhằm khôi phục và nâng cao chất lượng các lễ hội truyền thống, các nghi thức trong sinh hoạt của các dân tộc; phát huy vai trò của các nghệ nhân, già làng, trưởng bản, người có uy tín trong việc bảo tồn, giữ gìn các nét đẹp văn hóa truyền thống của mỗi dân tộc; huyện tiếp tục nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong lĩnh vực văn hóa, du lịch cả về quản lý nhà nước, công tác bảo tồn và kỹ năng nghề du lịch.

Cùng với đó, huyện cử cán bộ làm công tác văn hóa, thông tin, cán bộ văn hóa xã tham gia các lớp đào tạo, tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng về bảo tồn văn hóa gắn với du lịch nhằm nâng cao năng lực, phát huy hiệu quả hoạt động bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa tốt đẹp gắn với phát triển du lịch; khuyến khích thành lập các hợp tác xã sản xuất các sản phẩm văn hóa truyền thống như dệt, mây tre đan… thành sản phẩm hàng hóa phục vụ du khách.

Hoàng Nhung