Làm sao để vỉa hè Hà Nội không còn nhếch nhác?

Hà Nội lại ra quân "giành lại vỉa hè" cho người đi bộ, với các hoạt động quen thuộc như tháo dỡ mái che, xử lý biển quảng cáo và chấn chỉnh tình trạng lấn chiếm. Trong đợt này, thành phố thực hiện thí điểm mô hình “phường kiểu mẫu về trật tự, văn minh đô thị” tại ba phường Hoàn Kiếm, Cửa Nam và Ba Đình, với mốc thời gian rõ ràng, từ 15/11/2025 đến 15/2/2026.

Nhưng vỉa hè không chỉ là một dải bê tông, đó còn là "mặt tiền" mưu sinh của vô số hộ kinh doanh, là thói quen sinh hoạt đô thị được định hình qua rất nhiều năm. Vấn đề đặt ra không còn là có làm hay không, mà là làm thế nào để đủ quyết liệt nhưng vẫn hài hòa lợi ích, để vỉa hè thực sự thuộc về người đi bộ mà không tạo thêm những xung đột mới.

Những ngày qua, lực lượng chức năng phường Cửa Nam tới từng hộ kinh doanh hướng dẫn tháo mái che, dọn dẹp vỉa hè theo Kế hoạch 06 về xây dựng phường kiểu mẫu trật tự, văn minh đô thị.

Quyết liệt là đúng vì vỉa hè là quyền tiếp cận công bằng

Ông Nguyễn Thế Công, Phó Giám đốc Sở Xây dựng Hà Nội, nhận định, nguyên nhân cốt lõi dẫn đến tình trạng lấn chiếm vỉa hè xuất phát từ tốc độ đô thị hóa nhanh, dân số cơ học tăng cao, phương tiện cá nhân, đặc biệt là ô tô ngày càng nhiều, gây áp lực lớn lên hạ tầng giao thông, vốn đã quá tải.

Trong khi đó, hạ tầng giao thông phát triển chưa theo kịp: Tỷ lệ đất dành cho giao thông mới đạt 12,13% (theo quy hoạch đến năm 2030 là 20-26%), giao thông tĩnh chỉ khoảng 1% (theo quy hoạch đến năm 2030 là 3-4%), bến, bãi đỗ xe mới đáp ứng được khoảng 10% nhu cầu...

"Bên cạnh yếu tố khách quan, thói quen 'văn hóa vỉa hè' cũng là nguyên nhân khiến vi phạm không giảm. Nhiều người dân coi vỉa hè là không gian mưu sinh, buôn bán lâu đời, nên dù hiểu quy định vẫn cố tình chiếm dụng. Lực lượng chức năng mỏng, thiếu tuần tra thường xuyên, trong khi ở một số nơi, chính quyền địa phương còn buông lỏng quản lý, khiến tình trạng lấn chiếm ngày càng phổ biến và khó xử lý dứt điểm", ông Công nói.

Thời điểm này, khi Hà Nội lại ra quân, người dân chỉ còn biết trông chờ lực lượng chức năng vào cuộc quyết liệt. Làm sao đưa vỉa hè trở về đúng chức năng vốn có, làm sao để "cuộc chiến giành lại vỉa hè" cho người đi bộ không rơi vào cảnh "đánh trống bỏ dùi", không trở thành câu chuyện "đầu voi đuôi chuột".

Các hộ kinh doanh trên phố Hàng Mã đưa hàng hóa vào sâu bên trong, dọn dẹp vỉa hè, góp phần tạo không gian thông thoáng và trật tự hơn.

Muốn bền phải có "luật chơi" minh bạch

Ở một góc nhìn khác, "giành lại vỉa hè" có thể trở nên cực đoan nếu biến thành mệnh lệnh "dẹp sạch", bởi vỉa hè đang là nơi nương tựa của một phần hoạt động kinh tế đô thị. Lỗi không chỉ ở người dân mà còn ở quản trị, thậm chí có nguy cơ phát sinh "bảo kê, làm luật" trong thực thi.

TS Nguyễn Minh Phong, nguyên Trưởng phòng Nghiên cứu kinh tế (Viện Nghiên cứu phát triển kinh tế - xã hội Hà Nội) cho rằng, cần phải ứng xử với vỉa hè theo góc độ hài hòa lợi ích và các khía cạnh của đời sống thị dân.

"Vỉa hè phù hợp, thuận lợi nhất hiện nay phải giải quyết được hai mục tiêu. Thứ nhất là cảnh quan, văn minh đô thị, người đi bộ. Và thứ hai là hỗ trợ hoạt động kinh tế của người dân trong bối cảnh thất nghiệp đang rất nhiều, các hoạt động kinh tế đang khó khăn…, không có vỉa hè thì kinh tế thương mại kém hiệu quả", TS Phong nói.

Cùng bàn luận, TS Khương Kim Tạo, nguyên Chánh Văn phòng Ủy ban An toàn Giao thông Quốc gia, nhìn nhận, bài học quan trọng nhất của các chiến dịch trước đây là tính "phong trào": ra quân mạnh, rồi lực lượng rút đi, vỉa hè lại bị lấn chiếm.

"Để phá vòng lặp ấy, nên thay 'chiến dịch' bằng 'mô hình quản trị' với tiêu chí, quy trình, trách nhiệm và cơ chế giám sát", ông Tạo nói.

Thay vì xóa bỏ hoàn toàn những hoạt động kinh tế trên vỉa hè, ông Tạo gợi ý việc sắp xếp lại cho trật tự, theo các tuyến đường cho phép kinh doanh và quy định thời gian kinh doanh. Như vậy sẽ bảo đảm hài hòa giữa vấn đề mưu sinh của người dân và vấn đề trật tự, mỹ quan đô thị bị ảnh hưởng do hiện tượng lấn chiếm vỉa hè gây ra.

Theo ông Tạo, những khu vực vỉa hè có khả năng kinh doanh thì phải xây dựng đề án thí điểm cho thuê. Việc này phải thực hiện minh bạch, công khai trên nguyên tắc giữ gìn vỉa hè sinh động, sạch sẽ, không cần rộng nhưng phải ngăn nắp.

Trên thực tế, từ năm 2021, Hà Nội tiên phong thực hiện thí điểm cho thuê vỉa hè cho mục đích kinh doanh với tinh thần "quản lý để phát triển", không buông lỏng, không thả nổi, ở 4 địa điểm thuộc quận Hoàn Kiếm cũ: Số 30 và 94 phố Lý Thường Kiệt, số 11 phố Lê Phụng Hiểu, số 15 phố Ngô Quyền, với giá 45.000 đồng/m²/tháng.

Sau một thời gian triển khai, việc thí điểm cho thuê vỉa hè tại 4 địa điểm trên đã mang lại "lợi ích kép": Tăng thu cho ngân sách, vỉa hè ngăn nắp, không bị lấn chiếm. Hiệu quả hơn hết là việc thí điểm cho thuê vỉa hè nhận được sự ủng hộ từ người dân lẫn du khách như một lời khẳng định rằng kinh doanh trên vỉa hè có thể đẹp, có thể trật tự nếu được quản lý đúng cách.

"Được biết, Hà Nội đã giao các sở, ngành xây dựng đề án quản lý, khai thác, sử dụng tạm thời vỉa hè và lòng đường. Hơn lúc nào hết, người dân và chính quyền các địa phương đều bày tỏ mong muốn thành phố sớm hoàn thiện và triển khai trên diện rộng đề án với các tuyến phố đủ điều kiện nhằm giành lại vỉa hè cho người đi bộ", ông Tạo nói.

Vấn đề nữa mà chính quyền Thủ đô cần quan tâm được TS Khương Kim Tạo nhắc đến là tạo không gian thay thế để "rút" áp lực khỏi vỉa hè.

Theo vị chuyên gia, muốn dẹp lấn chiếm bền phải giải nhanh bài toán bãi đỗ xe, điểm giao nhận hàng, và cả các không gian bán hàng giá rẻ/ki-ốt nhỏ, chợ phiên… Nếu vỉa hè là "mặt bằng rẻ nhất" thì chỉ mệnh lệnh hành chính sẽ không thắng được quy luật mưu sinh.

Ngoài ra, TS Tạo đề nghị duy trì kỷ cương bằng giám sát thường xuyên, không "đánh trống bỏ dùi".

"Sau ra quân, lực lượng tại chỗ phải 'đứng chân' bằng cơ chế kiểm tra định kỳ, camera, tổ tự quản và chế tài đủ sức răn đe. Bên cạnh đó, phải tăng cường công tác tuyên truyền để chuyển từ sợ bị phạt sang tự giác giữ nếp", nguyên Chánh Văn phòng Ủy ban An toàn Giao thông Quốc gia nói thêm.

Không khó để cảm nhận ích lợi tức thời của một vỉa hè thông thoáng khi người dân đi bộ an toàn hơn, phố xá gọn gàng hơn, trải nghiệm du lịch cũng dễ chịu hơn. Nhưng mục tiêu lớn hơn của Hà Nội không nên chỉ là một đợt "đẹp" ngắn hạn mà phải là một trật tự đô thị có khả năng tự duy trì: quản lý rõ ràng, thực thi nhất quán, ít xung đột lợi ích nhất có thể.

Muốn vậy, thành phố cần quyết liệt trong nguyên tắc (vỉa hè trước hết cho đi bộ), nhưng mềm dẻo và nhân văn trong phương án (tổ chức sinh kế hợp pháp, minh bạch, có điều kiện).

Khi người dân thấy "luật chơi" công bằng và có đường lui cho mưu sinh thì vỉa hè mới có cơ hội trở về đúng nghĩa. Vỉa hè phải là một không gian chung, văn minh và đáng sống, chứ không phải chiến trường của những đợt ra quân lặp lại.

Anh Văn