Lễ hội Đình Chèm - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Lý Ông Trọng là người vùng Từ Liêm, quận Giao Chỉ, có vóc dáng cao lớn phi thường, tài năng xuất chúng. Ngài từng sang nhà Tần, được giao trọng trách trấn thủ vùng Lâm Thao, chống lại quân Hung Nô. Khi tuổi cao, Ngài xin trở về quê hương, an hưởng tuổi già và mất tại làng Chèm. Ghi nhớ công lao, người dân địa phương đã lập đền thờ, tôn Ngài làm Thành hoàng và tổ chức lễ hội hằng năm để tưởng niệm.

Đình Chèm - Nơi diễn ra lễ hội

Dù đã nhiều lần nghe kể về lễ hội này, nhưng mãi đến năm nay, tôi mới có cơ hội trực tiếp tham dự, nhờ lời mời của anh Lê Huy Cương - một người con sinh ra và lớn lên tại vùng Chèm, hiện là Phó Trưởng phòng Tổ chức Nhà hát Chèo Việt Nam.

Theo anh Cương, lễ hội Đình Chèm diễn ra tại ba không gian linh thiêng: đình Chèm, chùa làng và bến Ngự trên sông Hồng, với sự tham gia của nhân dân ba làng kết nghĩa là: làng Chèm (nay thuộc phường Thụy Phương), làng Hoàng Xá và làng Hoàng Liên (nay thuộc phường Liên Mạc). Trong đó, làng Chèm - nơi thờ chính - được gọi là “anh cả”, làng Hoàng Xá và Hoàng Liên - nơi thờ vọng - lần lượt được gọi là “anh hai” và “anh ba”. Cách xưng hô mang tính huyết thống này thể hiện sự gắn bó, tôn trọng và đoàn kết giữa ba làng. Khi tổ chức lễ hội, thôn “anh cả” chịu trách nhiệm chính, kể cả kinh phí tổ chức, đồng thời phân công các nhiệm vụ cụ thể cho hai thôn còn lại.

Một trong những nghi lễ chính và đặc sắc nhất của lễ hội là lễ rước nước. Đoàn rước xuất phát từ đình Chèm, làm lễ trang nghiêm trước khi xuống thuyền ra giữa sông Hồng lấy nước. Thành phần đoàn rước bao gồm: đội rồng, sư tử, cờ thần, cờ Tổ quốc, tổng cờ, đại hiệu, thủ hiệu, đội bát bửu, đội trắc tử, các em học sinh rước gáo đồng, vòng càn khôn, ba chĩnh nước, kiệu Đức Ông và Đức Bà, đội phù giá, đội bát âm, quân cờ người, cùng đại diện các ban ngành, đoàn thể của địa phương.

Đoàn thuyền rước nước gồm hai thuyền: Thuyền nhỏ chở ba chóe nước: chóe của Đức Ông do làng anh cả phụ trách, chóe của Đức Bà do làng anh hai phụ trách, và chóe của ông Sứ do làng anh ba phụ trách. Thuyền lớn chở đội rồng, sư tử, đội tế lễ, đội dâng hương và các thành viên tham gia nghi lễ.

Đoàn thuyền đi một vòng trên sông qua địa phận ba làng, sau đó quay ba vòng, di chuyển chậm rồi dừng lại. Vòng càn khôn được thả xuống nước, cụ Chủ tế dùng gáo đồng múc nước vào từng chóe (mỗi chóe ba gáo, dùng riêng gáo của mình). Sau khi hoàn tất, nước được múc thêm bằng xô để đổ đầy các chóe trước khi rước về đình. Khi thuyền về ngang đình, tất cả đều quay đầu vào bái lễ Đức Thánh, sau đó về tập kết và đưa nước vào hậu cung. Sáng ngày 15 tháng 5 âm lịch, nước thiêng này được dùng trong nghi lễ mộc dục - tắm tượng Đức Thánh.

Ngoài lễ rước nước, lễ hội còn có nhiều nghi lễ đặc sắc khác như: Lễ phát tấu - thỉnh mời Ngũ vị Sứ giả về dự hội, cầu siêu cho các vong hồn tử nạn. Cúng phan, cúng Phật, rước văn, lễ bài ban, lễ mộc du, lễ thả chim bồ câu, v.v.

Không khí lễ hội vô cùng náo nhiệt. Hai bên đường từ Bến Ngự dọc theo đê sông Hồng về đình Chèm, người dân đứng đông kín, háo hức đón đoàn rước trong tiếng trống, tiếng nhạc rộn rã. Đội múa lân vừa đi vừa biểu diễn. Đội sinh tiền gồm các nữ sinh từ 13 - 16 tuổi trình diễn duyên dáng, uyển chuyển. Đặc biệt là đội phù giá với khoảng 70 nam giới từ 18 - 35 tuổi, được tuyển chọn kỹ lưỡng về phẩm chất, hành vi đạo đức, bước đi nghiêm trang, mạnh mẽ, oai phong.

Được biết, ngoài dịp lễ hội chính, nhân dân vẫn tổ chức lễ tưởng niệm Đức Thánh vào ngày mùng 10 tháng Giêng (giỗ Đức Ông) và ngày mùng 10 tháng Hai (giỗ Đức Bà), cùng các dịp Rằm, mùng Một.

Lễ hội Đình Chèm cũng gắn liền với nhiều tục lệ và kiêng kỵ đặc sắc như: Trong các ngày hội, chỉ được dâng lễ chay. Người dân không mặc màu vàng - sắc áo hoàng bào vua ban cho Đức Thánh. Không đặt tên con trùng với tên Đức Ông, Đức Bà. Để tránh phạm húy, dân thường gọi chệch từ “Trọng” thành “Trượng” và “Thân” thành “Thơn”. Người ra đình kiêng ăn hành, tỏi. Cụ Từ trong đình không được đi đám tang, phải ở luôn trong đình, giữ nhiệm vụ thỉnh chuông báo sáng - tối (5 giờ sáng và 5 giờ chiều).

Trần Anh Tuấn