Lễ nghi nghiêm cẩn của Quan họ Ca thờ

Hiếm lắm trong thời bây giờ, mới có dịp được trải nghiệm những nghi thức, lề lối cổ truyền và được nghe Quan họ Ca thờ (Ca sự tại Đình)

Đặc biệt, việc phục dựng thành công nghi thức Ca thờ trang trọng tại đình làng đã khẳng định nỗ lực của các thế hệ nghệ nhân ở Hoài Trung trong việc bảo tồn trọn vẹn di sản văn hóa phi vật thể này.

Quan họ, không chỉ là những câu ca đối đáp mượt mà, mà còn là một nghệ thuật giao tiếp, ứng xử, một hệ thống văn hóa phức hợp.

Từ phía cổng đình làng, các liền anh đứng đón bạn Quan họ. Ở các làng Quan họ cổ xưa, một người muốn trở thành liền anh, liền chị đích thực, trước tiên phải học lễ nghĩa để làm người Quan họ

Tại làng Quan họ Hoài Trung, nơi có bề dày lịch sử và những câu chuyện cũ mang giá trị nhân văn sâu sắc, người Quan họ càng tinh tế, nhã nhặn, đằm thắm, trọng cái nghĩa cái tình hơn cả.

Liền anh Dương Đức Thắng, Phó chủ nhiệm CLB Quan họ Hoài Trung cho biết, Hoài Trung là một làng Quan họ hiếm hoi vẫn giữ được các tục lệ cổ truyền của các nghệ nhân Quan họ từ xưa để lại, từ mọi nghi thức, lề lối tới những giá trị về phong cách ứng xử, giao tiếp thưa gửi.

Người Hoài Trung vẫn giữ được các tục lệ cổ truyền của các nghệ nhân Quan họ từ xưa để lại, từ mọi nghi thức, lề lối tới những giá trị về phong cách ứng xử, giao tiếp thưa gửi

Theo lời kể của anh Thắng, ở các làng Quan họ cổ xưa, một người muốn trở thành liền anh, liền chị đích thực, trước tiên phải học lễ nghĩa để làm người Quan họ.

Cốt cách người Quan họ phải khiêm cung, mực thước. Giao tiếp ứng xử phải khéo, mỗi đầu cuối câu chuyện đều phải có sự cẩn trọng thưa gửi.

Việc tiếp đón bạn Quan họ là một nghi thức trang trọng, tuân theo quy tắc nghiêm ngặt, từ trang phục đến lời nói.

Quan họ "khách" trao lễ vật để dâng lên Thánh

Anh Dương Đức Thắng cho biết, văn hóa ứng xử, giao tiếp, đối đãi nhau trọng tình nghĩa mới là cái gốc rễ của Quan họ.

Khi đã khoác lên mình bộ trang phục và hát Quan họ, có một quy tắc xưng hô bất di bất dịch, thể hiện sự khiêm nhường tuyệt đối: các liền anh, liền chị không bao giờ được phép tự xưng là “anh hai, anh ba, chị hai, chị ba”. Họ chỉ xưng là "chúng em"; danh xưng "anh hai, chị hai" chỉ được dùng để các bạn Quan họ của mình gọi, như một cách tôn vinh bạn hữu.

Các liền anh Quan họ "chủ" đón nhận và đưa lễ vật vào đình làng

Để đón khách, các liền anh Quan họ Hoài Trung xuất hiện trong trang phục áo năm thân, khăn xếp; trang phục "mớ ba mớ bảy", khăn mỏ quạ, nón quai thao của liền chị.

Sự chỉn chu này không chỉ làm nổi bật vẻ đẹp đằm thắm của người Kinh Bắc mà còn là sự kính trọng dành cho bạn Quan họ và nghi lễ sắp diễn ra.

Từ phía cổng đình làng, nghi thức đón bạn diễn ra qua một loạt lời thưa gửi mẫu mực, thể hiện sự kính trọng cao nhất. Các liền anh “chủ” xếp hàng ngay ngắn chờ tiếp đón các liền chị khách.

Gặp nhau, liền anh, liền chị nói lời chào thăm hỏi đầu tiên. Liền anh “chủ” nói: "Dạ, anh em chúng em có nhời chào chị hai, chị ba, chị tư, chị năm đương Quan họ đấy ạ!"

Liền chị “khách” đáp: "Vâng ạ! Chị em chúng em cũng có nhời chào tới anh hai, anh ba, anh tư, anh năm đương Quan họ đấy ạ!"

Sau đó, liền anh “chủ” nói: "Dạ vâng! Nhất niên nhất lệ, năm mới năm xuân, hôm nay dân làng chúng em nhớ ngày lệ cũ, chúng em lại được đương Quan họ liền chị bớt chút thời gian vàng ngọc; trước là vãn cảnh thăm làng, sau là mời đương Quan họ liền chị vào thăm đình làm lễ rồi anh em chúng em thưa tiếp đấy ạ!".

Liền chị “khách” đáp lễ: "Chị em chúng em nhận được lời mời từ anh hai, anh ba, anh tư, anh năm đương Quan họ nhân ngày lệ cũ của làng, chúng em có chút lễ mọn.

Trước là chúng em xin được vào lễ Thánh, sau là chúng em cũng xin được vào thăm nhà thăm cửa anh hai, anh ba, anh tư, anh năm đấy ạ!".

Toàn bộ quá trình thưa gửi này tái hiện lại lề lối giao tiếp cổ xưa, cho thấy tinh thần "Quan họ không chỉ có hát. Trước khi hát Quan họ, phải học làm người Quan họ."

Các liền anh, liền chị làm lễ Thánh trước khi hát Quan họ Ca thờ

Trong các hoạt động phục dựng của CLB Quan họ Hoài Trung, Ca thờ (Ca sự tại Đình) là nghi thức nổi bật nhất, thể hiện tính tín ngưỡng và sự trang nghiêm của Quan họ cổ.

Người Hoài Trung tự hào có Đình làng là nơi thờ 3 vị thành hoàng là Đệ Nhất, Đệ Nhị, Đệ Tam, theo sự tích là 3 vị tướng có công lao góp phần giải phóng dân tộc thời kỳ Hai Bà Trưng khởi nghĩa đánh giặc Tô Định.

Hiện nay ở trong khu di tích còn lưu lại bản thần tích được khắc trên gỗ, sao y bản chính vào ngày đẹp tháng 5 năm Thành Thái 12 (1900), do Hàn lâm Lễ viện Đông các đại học sĩ Nguyễn Bính phụng soạn vào năm Hồng Phúc 1 (1572).

Đình làng Hoài Trung vốn được xây dựng từ thời Lê, đến thời Nguyễn, đình được xây dựng với quy mô to lớn. Đến năm 1948, công trình bị dỡ bỏ, các nguyên vật liệu của Đình được tận dụng để góp phần xây đắp làng chiến đấu chống địch, bảo vệ nhân dân. Mãi cho đến năm 2000, Đình làng Hoài Trung mới được trùng tu lại trên nền đất cũ.

Chính tại không gian thiêng liêng này, nghi thức Ca thờ được tái hiện một cách chặt chẽ theo lệ cũ.

Toàn bộ nghi thức Ca thờ là một chuỗi hành động được sắp đặt cẩn thận, chỉn chu và chứa đầy văn hóa trong đó.

Hai bên có đôi ba "nhời" thưa gửi trước khi cất câu "ca sự" hầu Thánh

Quan họ “chủ” phải ra tận cổng làng hoặc đầu Đình để đón bạn về chơi thăm. Liền anh, liền chị “khách” được đón vào Đình, phải xin phép ông Đám trước. Sau đó, họ dâng lễ vật để Thành Hoàng chứng giám.

Hai bên có đôi ba "nhời" thưa gửi trước khi cất câu "ca sự" hầu Thánh: "Dạ, đã lâu ngày đương Quan họ liền chị không sang chơi bên chúng em. Hôm nay Tết đến, Xuân về, làng chúng em mở hội cầu vui, các liền chị sang chơi, trước là Quan họ trọng việc thờ, sau nữa là cho anh em chúng em được học đòi đôi ba lối.

Ca thờ là hát để hầu Thánh, do đó, phải tuân thủ những quy tắc khắt khe về giọng và nội dung

Chúng em mời đương Quan họ liền chị ăn khẩu giầu, xơi chén nước, rồi đương Quan họ liền chị người cất câu "ca sự" trước, để chị em chúng em cất bước theo sau đấy ạ!".

Anh Dương Đức Thắng cho biết, Ca thờ là hát để hầu Thánh, do đó, phải tuân thủ những quy tắc khắt khe về giọng và nội dung.

Đặc biệt chỉ ca giọng chủ yếu là giọng La Rằng. Đây là giọng ca chậm rãi, trang trọng, phù hợp với không khí linh thiêng. Tuyệt đối không được ca giọng “lẻ”, giọng “vặt”, hay giọng “giã bạn”, vì những giọng này thường dùng cho cuộc chơi giao duyên bên ngoài.

Ca thờ chủ yếu là giọng La Rằng, ca ngợi công đức Thành Hoàng của làng, cầu mong quốc thái dân an, gia đình hạnh phúc, mọi người mạnh khỏe và mùa màng bội thu

Nội dung của Ca thờ chỉ ca ngợi công ơn, công đức Thành Hoàng của làng. Mục đích là cầu mong quốc thái dân an, gia đình hạnh phúc, mọi người mạnh khỏe và mùa màng bội thu.

Tuyệt đối không được nói đến vấn đề tình yêu đôi lứa ở trong các câu Ca sự tại Đình.

Tình tứ, duyên dáng là bản chất của Quan họ, nhưng trong không gian thiêng, tình yêu cá nhân phải nhường chỗ cho tình yêu làng, tình yêu đất nước. Các câu ca được sử dụng trong nghi lễ này đều là những câu nổi tiếng, điển hình cho ca sự: "Thoạt chân em bước vào đình", "Chúc mừng thượng đẳng tối linh", "Ngoài nhà vào đám hôm nay" và "Chúc mừng lễ hội làng ta".

Sau khi Ca thờ xong, Quan họ “chủ” phải có "nhời" cảm ơn Quan họ “khách”

Sau khi Ca thờ xong, Quan họ “chủ” phải có "nhời" cảm ơn Quan họ “khách”. Kết thúc phần nghi lễ thiêng liêng ở Đình, Quan họ “chủ” mời bạn Quan họ vào nhà Chứa (nơi dành để tiếp khách và hát giao duyên) để tiếp đón, xơi cơm và bắt đầu các canh hát giao duyên khác (Hát chúc, hát mừng, hát hội, hoặc các bài cổ như “Hừ la”, “Khoan khoan bớ mụ chèo đò”, “Ruộng năm sào”...).

Việc phục dựng các nghi thức cổ như Ca thờ không chỉ là hoạt động văn hóa mà còn là sứ mệnh gìn giữ di sản.

Anh Dương Đức Thắng cho biết, để phục dựng được trọn vẹn, cần phải có sự giao thoa, kết hợp giữa các CLB Quan họ để tạo sự phong phú, đúng như lệ xưa.

Để hát được Ca thờ, phải tuyển chọn những đôi nghệ nhân tiêu biểu, am hiểu và có tố chất giọng tốt

“Phải tuyển chọn những đôi nghệ nhân tiêu biểu, am hiểu và có tố chất giọng tốt để làm khuôn mẫu, lan tỏa tinh thần cổ truyền.

Chúng tôi mong muốn lề lối sinh hoạt, văn hóa ứng xử rất mực tinh tế này được truyền lại cho thế hệ Quan họ nối tiếp, giữ gìn và phát huy di sản”, anh Dương Đức Thắng nói.

Ca thờ là một trong các hoạt động được các liền anh, liền chị Quan họ Hoài Trung phục dựng trên nền tảng cổ truyền mà các thế hệ nghệ nhân bao đời ở Hoài Trung và các vùng Quan họ để lại.

Hiếm lắm trong thời bây giờ, mới có dịp được trải nghiệm những nghi thức, lề lối cổ truyền và được nghe Ca sự tại Đình.

Hoài Trung là một trong ít số làng Quan họ vẫn còn giữ được những nghi thức, lề lối cổ truyền đó nhờ công sưu tầm, phục dựng của anh Dương Đức Thắng và các liền anh, liền chị ở Kinh Bắc.

HUY AN