Lệch chuẩn văn hóa: Nghệ sĩ đối mặt chế tài kép

Ủng hộ cách làm của TPHCM

Thành phố Hồ Chí Minh tiên phong gửi công văn (số 69-CV/BTGDVTU) đến cơ quan quản lý, hội nghề nghiệp và cơ quan truyền thông, đề nghị “cân nhắc không mời nghệ sĩ có sáng tác lệch chuẩn” tham gia các sự kiện của thành phố. Công văn nêu rõ tình trạng một số ca sĩ trẻ sáng tác và biểu diễn các ca khúc có ngôn ngữ âm nhạc cẩu thả, phản cảm, dung tục, sử dụng tiếng Việt không trong sáng, thậm chí cổ xúy lối sống giang hồ, buông thả, sử dụng chất cấm. Sáu nghệ sĩ bị nêu tên trong danh sách hạn chế biểu diễn tại TPHCM, trong đó có những cái tên quen thuộc như Jack, HIEUTHUHAI, Pháo, BRay…

Ngay sau đó, Cục Nghệ thuật biểu diễn phối hợp với Cục Phát thanh, Truyền hình và Thông tin điện tử (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tổ chức cuộc họp nhằm thống nhất quan điểm quản lý “chấn chỉnh mạnh tay”, ngăn chặn việc nghệ sĩ lan truyền sản phẩm lệch chuẩn.

Theo ông Lê Quang Tự Do, Cục trưởng Cục Phát thanh, Truyền hình và Thông tin điện tử, trong bối cảnh đời sống văn hóa nghệ thuật đang diễn ra sôi động, bao gồm cả trên không gian mạng, sự phối hợp giữa Cục Nghệ thuật biểu diễn và Cục Phát thanh, Truyền hình và Thông tin điện tử nhằm đưa ra các giải pháp chấn chỉnh là rất cần thiết, và không thể chậm trễ.

Cục trưởng Cục Phát thanh, Truyền hình và Thông tin điện tử Lê Quang Tự Do khẳng định: “Một tác phẩm nghệ thuật phải đáp ứng chức năng thẩm mỹ, giáo dục, truyền tải giá trị nhân văn tích cực. Những biểu hiện phản cảm trong ca từ, trang phục, ngôn ngữ… đi ngược thuần phong mỹ tục đều phải bị xử lý nghiêm khắc”.

Đối với động thái của Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành ủy TPHCM, nhiều địa phương và giới quản lý văn hóa đã có phản ứng ủng hộ, xem đây là bước đi cần thiết nhằm lập lại trật tự trong đời sống nghệ thuật đại chúng. Đại diện Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội cho biết, Sở đang nghiên cứu triển khai cơ chế tương tự để rà soát hoạt động biểu diễn, đặc biệt là các chương trình quy mô lớn có sự tham gia của nghệ sĩ tự do. Tại Đà Nẵng, lãnh đạo Trung tâm Tổ chức sự kiện thành phố sẽ tăng cường phối hợp với cơ quan văn hóa trong khâu kiểm duyệt ca khúc và hồ sơ nghệ sĩ trước khi cấp phép biểu diễn.

Theo ông Trần Hữu Sơn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa Dân gian Ứng dụng, việc TPHCM tiên phong đưa ra công văn này “phản ánh nhu cầu xã hội về việc xác lập chuẩn mực văn hóa trong không gian biểu diễn, đồng thời gửi đi thông điệp rõ ràng rằng tự do sáng tạo không đồng nghĩa với vô trách nhiệm”.

Trong ca khúc do ca sĩ Jack trình diễn ngày 16/10 tại Hà Nội có nhiều ca từ bị đánh giá là lệch chuẩn văn hóa, dung tục, ngạo mạn.

Một số nhà văn hóa cũng cho rằng, đây là lời cảnh tỉnh cho cả giới sáng tác và công chúng. Trong hoàn cảnh thị trường âm nhạc bị lượt xem và xu hướng mạng xã hội chi phối, việc tái khẳng định ranh giới giữa nghệ thuật và thương mại là cần thiết để tránh sự lệch chuẩn kéo dài.

Bộ lọc văn hóa từ công chúng

Càng ngày, quyền lực của khán giả đại chúng trong thời đại số càng có sự chuyển dịch rõ rệt: từ phía chỉ là người tiếp nhận nghệ thuật, họ đang dần trở thành một “bộ lọc văn hóa” có khả năng giám sát và thậm chí phán xét nghệ sĩ. Trường hợp một ca khúc, sô diễn hay hình ảnh nghệ sĩ bị cộng đồng mạng chỉ trích, sự lan truyền của phản ứng thường xảy ra rất nhanh. Hai đơn vị đo lường tại Việt Nam là Buzzmetrics và YouNet Media ghi nhận, mạng xã hội đóng vai trò then chốt trong việc khơi mào các “làn sóng dư luận” đối với nghệ sĩ và sản phẩm văn hóa.

Mới đây nhất là sự việc của Jack, ngay thời điểm bài hát chứa ca từ bị người dùng mạng phát hiện, nó đã lập tức bị đưa ra bàn luận và yêu cầu xử lý. Nhiều bạn đọc bình luận: “Sao có thể hả hê khi nghe ca từ lệch chuẩn của Jack?”, rằng “sự ủng hộ bất chấp sẽ khiến họ không biết điểm dừng”.

Cơ quan quản lý cũng thừa nhận sức ép từ công chúng mạng. Ông Lê Quang Tự Do cho biết, trong nhiều trường hợp, áp lực dư luận chính là yếu tố khiến cơ quan quản lý phải vào cuộc nhanh hơn, bởi phản ứng từ công chúng hiện nay có thể tạo ra hiệu ứng dây chuyền mạnh mẽ, buộc các nền tảng, nhãn hàng và đơn vị tổ chức sự kiện phải điều chỉnh hoặc hủy hợp tác với nghệ sĩ vi phạm.

Theo chuyên gia truyền thông Lê Nam (ĐHQG Hà Nội), với số lượng bài viết, bình luận và chia sẻ ngày càng tăng, các nghệ sĩ và nhà sản xuất buộc phải xem dư luận mạng như một kênh phản biện xã hội thực thụ, không thể bỏ qua. Ông cho rằng, các công cụ theo dõi thảo luận trực tuyến hiện nay cho phép đo lường nhanh tổng lượng thảo luận và chỉ số cảm xúc, qua đó phản ánh rõ mức độ tác động của công chúng mạng trong việc tạo áp lực, định hướng hoặc thậm chí làm thay đổi chiến lược truyền thông của nghệ sĩ. Ông lấy ví dụ, một nghệ sĩ bị tẩy chay trên mạng, chỉ cần người hâm mộ đồng loạt ngừng ủng hộ, các đơn vị tổ chức hủy lời mời, xuất hiện kêu gọi cấm sóng, thì ngay lập tức họ có thể chịu ảnh hưởng trực tiếp đến doanh thu, lịch biểu diễn cũng như hình ảnh thương hiệu cá nhân.

Nói cách khác, sự nghiệp nghệ sĩ giờ đây không chỉ phụ thuộc vào nhà quản lý hay truyền thông chính thống mà còn chịu áp lực từ cộng đồng mạng. Nếu bị mạng xã hội đánh giá tiêu cực, những người này có thể sẽ phải “trả giá” ngay cả trước khi cơ quan quản lý kịp hành động.

Tuy nhiên, ông Lê Nam cảnh báo, quyền lực của khán giả, nếu không được định hướng và sử dụng đúng cách, có thể trở thành con dao hai lưỡi. Việc kêu gọi tẩy chay hoặc “phong sát” nghệ sĩ nếu diễn ra quá khích, thiếu căn cứ, sẽ tạo ra tâm lý sợ hãi trong giới sáng tạo. Nhiều nghệ sĩ trẻ có thể chọn lối đi an toàn, tránh những chủ đề gai góc hoặc thử nghiệm nghệ thuật mới, khiến đời sống văn hóa trở nên đơn điệu, thiếu đột phá.

Trong thời đại mạng xã hội, khán giả có quyền phản ứng, nhưng quyền đó cần đi cùng trách nhiệm, phải phân biệt giữa hành vi lệch chuẩn thật sự và những khác biệt mang tính sáng tạo. Theo ông Lê Nam, chỉ khi có một bộ quy tắc ứng xử riêng cho môi trường nghệ thuật, nghệ sĩ mới có thể vừa sáng tạo tự do, vừa giữ được sự chuẩn mực cần thiết trước công chúng.

Hạ Đan