Lên Cao Bằng tìm về 'nghệ thuật sống' của người Tày cổ

Tôi lên Cao Bằng vào những ngày cuối tháng 12, khi tiết trời Đông đã chạm ngõ miền biên viễn. Không còn là cái nắng vàng rực rỡ của mùa thu, cả vùng đất này chìm trong một màu trắng của sương mù và màu hồng phớt của tam giác mạch đã bung nở rộ cuối mùa.

Đây là mùa của những bức ảnh check-in huyền ảo tại Thác Bản Giốc và những cánh đồng hoa ở Trùng Khánh. Nhưng hành trình của tôi lần này không dừng lại ở vẻ đẹp bề ngoài. Tôi đi tìm một điều khác mới mẻ hơn, đó là “nghệ thuật sống” của người Tày, người Nùng cổ, những di sản đang lặng lẽ giữ lửa giữa khí hậu khắc nghiệt và vòng xoáy hiện đại.

Thác Bản Giốc một địa điểm du lịch nổi tiếng tại Cao Bằng. (Ảnh: Lê Hanh)

Cao Bằng là miền biên viễn, nơi lịch sử và địa chất đã kiến tạo nên một vẻ đẹp vừa bi tráng, vừa tĩnh lặng. Nhưng điều khiến tôi say mê nhất chính là những nếp nhà nằm nép mình bên chân núi, chống chọi với cái lạnh thấu xương của gió Đông Bắc, đó là những ngôi nhà sàn đá kiên cố. Nhiều năm trôi qua, những ngôi nhà sàn cổ xây bằng đá của người Tày nơi đây vẫn giữ được vẻ đẹp nguyên khôi, mang dáng dấp cổ xưa từ thời nhà Mạc xây dựng thành quách mấy trăm năm về trước, tạo nên tầng văn hóa độc đáo trong tổng thể vùng văn hóa đa dạng trên mảnh đất Cao Bằng.

Nhà sàn đá của người Tày, Nùng tại Cao Bằng qua năm tháng vẫn giữ được vẻ đẹp khôi, mang dáng dấp cổ xưa. (Ảnh: Lê Hanh)

Nhà sàn đá nguyên khôi

Làng cổ Khuổi Ky huyện Trùng Khánh (cũ) vào mùa đông càng trở nên huyền bí. Những ngôi nhà sàn đá hiện ra lờ mờ, như thể chúng được sinh ra từ chính lớp sương mù bao phủ.

Nơi đây không giống bất kỳ kiến trúc nào tôi từng thấy. Dưới tầng sàn, tường được xây hoàn toàn bằng những phiến đá vôi lớn, xếp chồng lên nhau một cách tài tình, không hề dùng vữa. Người Tày ở đây gọi đó là kỹ thuật “xếp đá rào” hoặc “kè đá”. Mỗi viên đá đều mang hình thù khác nhau, nhưng khi đặt cạnh nhau, chúng tạo nên một khối vững chãi, kiên cố. Kiến trúc nhà sàn đá độc đáo và ẩn chứa bên trong những phong tục tập quán truyền thống được hun đúc qua nhiều thế hệ.

Tôi đã hỏi một cụ già đang nhóm lửa dưới tầng trệt bằng đá: “Vào mùa lạnh này, nhà đá có ấm không, thưa cụ?”. Cụ cười, chỉ vào bức tường đá dày: “Đá giúp nhà ta giữ nhiệt tốt hơn nhà gỗ hay nhà gạch. Đá như cái vỏ bảo vệ, cản gió lùa thấu xương. Đây là nhà của đá, đá lớn lên cùng núi. Đá giúp nhà ấm vào mùa đông, mát vào mùa hè, và chẳng sợ gió bão biên cương. Quan trọng hơn, đá chịu đựng thời gian thay con người”.

Quả thật, kiến trúc nhà sàn đá không chỉ là nơi trú ngụ mà còn là một tuyên ngôn về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên khắc nghiệt. Tầng trệt bằng đá dùng để nhốt gia súc, chứa nông cụ và là kho cất giữ, ngăn côn trùng và ẩm mốc. Tầng trên bằng gỗ mới là không gian sinh hoạt của gia đình, vừa ấm cúng nhờ hơi ấm từ bếp lửa được giữ lại, vừa tách biệt khỏi mặt đất lạnh lẽo.

Ngôi làng được xây bằng đá tại Khuổi Ky - Cao Bằng. (Ảnh: Lê Hanh)

Mỗi ngôi nhà sàn đá là một bảo tàng sống của sự kiên nhẫn. Nhà sàn đá đòi hỏi kỹ thuật đẽo gọt, sắp đặt chính xác mà người Tày đã truyền từ đời này sang đời khác. Đứng giữa Khuổi Ky, bạn sẽ cảm thấy như thời gian bỗng ngưng đọng, chỉ còn tiếng suối chảy róc rách và mùi khói bếp vương vấn giữa làn sương.

Lò rèn đỏ lửa ấm mùa đông

Nếu nhà sàn đá đại diện cho sự tĩnh tại, thì nghề rèn thủ công của người Nùng An lại là biểu tượng của tinh thần lao động bền bỉ, mạnh mẽ, một ngọn lửa thực sự sưởi ấm vùng cao.

Tôi tìm đến làng rèn Phúc Sen huyện Quảng Uyên, nơi được mệnh danh là thủ phủ của những lưỡi dao sắc bén. Làng nằm sâu trong thung lũng. Vào cuối tháng 11, nước tôi thép bốc hơi, khói lan ra hòa lẫn với sương mù tạo thành một cảnh tượng mờ ảo, huyền bí. Tiếng búa đập chan chát, rền vang cả một góc trời, dường như đã trở thành âm thanh quen thuộc của người dân nơi đây.

Trong một xưởng rèn nhỏ, dưới ánh lửa rực đỏ, tôi gặp một chàng trai người Nùng An khoảng 30 tuổi. Không như nhiều thanh niên cùng lứa đã rời quê lên phố thị kiếm sống, anh chọn con đường quay về, tiếp nối nghề rèn của cha ông, một nghề đang đứng trước nguy cơ bị mai một bởi hàng công nghiệp giá rẻ.

Người thợ tay thoăn thoắt kéo bễ lò chia sẻ, ngọn lửa này không chỉ làm tan chảy thép mà còn sưởi ấm mình. Rèn dao vào mùa lạnh cần sự tập trung cao độ hơn, vì nhiệt độ môi trường ảnh hưởng đến quá trình tôi thép.

Để tạo nên sự khác biệt giữa dao Phúc Sen và dao công nghiệp, thợ rèn ở đây phải làm thủ công hoàn toàn. Thép phải được nung đủ lửa, sau đó đập và gấp nhiều lần để loại bỏ tạp chất và tăng độ bền. Quan trọng nhất là khâu tôi thép bằng nước lạnh. Công thức tôi thép là bí quyết của mỗi gia đình, từ đó quyết định lưỡi dao có sắc bén và giữ được độ bén hay không.

Mỗi lưỡi dao, từ con dao đi rừng đến chiếc kéo làm vườn, đều mang trong mình hơi thở của người thợ, có độ cứng, độ dẻo vừa phải. Đó là một tác phẩm nghệ thuật cần cù.

Những người thợ nơi đây không chỉ rèn dao, họ đang nỗ lực “rèn” lại cả tư duy du lịch cho làng.

Đây chính là điểm nhấn mà tôi muốn khám phá, đó là vai trò của người trẻ trong việc hồi sinh di sản. Nhiều thanh niên ở Phúc Sen đã nhận ra rằng du lịch không phải là bán đi bản sắc, mà là cách bền vững nhất để giữ lại nó.

Nếu chỉ bán dao cho người dân địa phương, nghề sẽ mai một, nhưng khi du khách đến, họ không chỉ mua một con dao, họ mua một câu chuyện, mua một trải nghiệm.

Một vài gia đình tại đây, đã mở xưởng rèn cho du khách tham quan, thậm chí cho họ tự tay nện vài nhát búa vào thép đỏ dưới sự giám sát an toàn. Người trẻ tại địa phương còn lập kênh truyền thông, giới thiệu quy trình rèn, và giải thích ý nghĩa văn hóa của từng loại công cụ.

Tương tự, tại Khuổi Ky, những ngôi nhà sàn đá giờ đây không chỉ là nơi ở. Một số đã được tu sửa thành homestay nhưng vẫn giữ nguyên kiến trúc gốc.

Người dân nơi đây đã phát triển du lịch từ chính những ngôi nhà sàn đá của mình. (Ảnh: Lê Hanh)

Tại Khuổi Ky, ngoài phục vụ chỗ ở, bà con còn tổ chức các buổi trải nghiệm thêu thùa trang phục Tày, dạy du khách nấu các món ăn truyền thống như bánh Coóng Phù, xôi trám. Bà con luôn chú trọng giải thích ý nghĩa tâm linh của các vật dụng trong nhà, từ ban thờ tổ tiên đến bếp lửa, và cả những nghi lễ cúng bái mùa màng.

Mùa tam giác mạch hay mùa đông sương mù này là lúc khách du lịch tìm về Cao Bằng nhiều nhất. Họ không chỉ đến để chụp ảnh. Họ tìm sự yên bình, sự chân thật.

Người trẻ tại Cao Bằng, không biến di sản thành sản phẩm đại trà, mà biến nó thành một trải nghiệm giáo dục, một hành trình cảm xúc giúp du khách hiểu về triết lý sống hòa hợp, kiên cường của dân tộc mình, ngay cả khi thời tiết khắc nghiệt.

Khi tôi chuẩn bị rời Cao Bằng, sương mù vẫn chưa tan, những triền hoa tam giác mạch vẫn phớt hồng rực rỡ dưới nền trời xám. Tôi tự hỏi, nghệ thuật sống của người Tày cổ là gì?

Có lẽ, đó không phải là một danh từ hoa mỹ. Đó là sự kiên trì khi sống dưới mái nhà đá, chấp nhận và hòa quyện cùng thiên nhiên khắc nghiệt. Đó là sự bền bỉ, không ngại nhọc nhằn nung và đập thép để tạo ra công cụ phục vụ cuộc sống. Đó là kết nối sâu sắc với tổ tiên, với rừng núi, thể hiện qua từng câu tục ngữ, từng làn điệu then cổ. Và quan trọng hơn, đó là tinh thần gìn giữ.

Khách du lịch thích thú khi được thăm quan và trải nghiệm tại làng đá cổ. (Ảnh: Lê Hanh)

Du lịch đã mở ra cánh cửa, mang lại sinh kế, nhưng điều quý giá hơn là nó tạo ra một sân khấu để những người trẻ tại địa phương đứng lên, tự hào giới thiệu về cội nguồn của mình.

Họ đang chứng minh rằng, di sản là thứ cần được sống lại, được áp dụng vào cuộc sống hiện đại, và được kể lại bằng giọng nói của thế hệ mới.

Lên Cao Bằng vào ngày cuối tháng 12, tôi đã không chỉ thấy cảnh đẹp mùa đông và hoa cỏ. Tôi đã thấy hy vọng. Hy vọng vào một tương lai nơi những phiến đá vôi, ngọn lửa lò rèn và những nếp nhà cổ kính không chỉ là chứng tích của quá khứ, mà còn là hướng đi vững chãi cho sự phát triển bền vững của vùng đất biên cương này.

Tôi sẽ trở lại, để thấy những ngôi nhà sàn đá vẫn kiên cường đứng đó, chống chọi với gió lạnh và sương mù, chào đón những người khách muốn tìm về cội rễ của một nghệ thuật sống đã được tôi luyện qua nghìn năm.

Lê Hanh