Lịch sử kỳ lạ của phong trào chống vaccine - Kỳ cuối

Kỳ cuối: Luận điệu 'tự do cá nhân'

Theo kênh BBC News, thực tế, các liên đoàn chống vaccine ra đời để phản ứng với các quy định tiêm chủng bắt buộc của chính phủ, cũng như để phản đối sự phát triển của ngành y học nói chung.

Ảnh minh họa: AFP/TTXVN

Ông Peter Hotez, nhà khoa học vaccine đoạt giải Nobel, giáo sư nhi khoa và virus học phân tử tại Trường Y Baylor ở bang Texas (Mỹ) bình luận: “Đó là một phong trào ‘tự do y tế’ bắt đầu từ đầu những năm 1800 như một lựa chọn thay thế cho y học khoa học”.

Lập luận về “tự do cá nhân” đặc biệt có sức thuyết phục đối với người dân Stockholm (Thụy Điển), nơi chỉ có 40% dân số được tiêm vaccine đậu mùa vào năm 1873, trong khi ở phần còn lại của đất nước này, tỷ lệ là 90%. Năm sau đó, một đợt bùng phát đậu mùa dữ dội tấn công Thụy Điển, khiến 330/10.000 cư dân Stockholm tử vong – cao gấp hơn 10 lần so với tỷ lệ tử vong của phần còn lại Thụy Điển. Sau dịch bệnh, số người ở Stockholm tìm đến tiêm chủng đã tăng vọt.

Nhiều kết quả về sức khỏe cộng đồng đã được cải thiện trong thế kỷ 19. Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ đặc biệt giảm mạnh. Phần lớn nguyên nhân nhờ vaccine đậu mùa: do virus này gây tử vong chủ yếu ở trẻ em, nên được vaccine bảo vệ đã tạo ra bước ngoặt. Đóng góp của tiêm chủng trong cải thiện sức khỏe trẻ em vẫn đúng cho đến ngày nay, khi vaccine đã giúp giảm ít nhất 40% tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh trong 50 năm qua.

Tuy nhiên, phong trào chống vaccine lại phủ nhận mọi bằng chứng về hiệu quả của vaccine, cho rằng những cải thiện đó là nhờ vệ sinh được cải thiện. Vào cuối những năm 1800 tại Leicester, các nhà vận động chống vaccine khẳng định rằng việc cách ly và khai báo bệnh bắt buộc là đủ. Sau một đợt bùng phát năm 1894, những người ủng hộ phương án này tuyên bố đây là một chiến thắng: 20,5/10.000 dân bị nhiễm bệnh. Nhưng họ bỏ qua thực tế rằng nhân viên y tế đều đã được tiêm chủng và trẻ em là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, khi 2/3 số ca bệnh ở Leicester là trẻ em.

Ngược lại, tại London (Anh) – nơi phần lớn dân số đã được tiêm chủng, số trẻ em mắc bệnh hoặc tử vong ít hơn nhiều. Tỷ lệ mắc bệnh sởi chung của London cũng chỉ bằng 1/4 so với Leicester, ở mức 5,5/10.000.

Tuy việc tiêm vaccine khiến bệnh đậu mùa gần như biến mất ở nhiều nước châu Âu, nhưng tâm lý bất bình đẳng trong khả năng tiếp cận vaccine đã khiến căn bệnh này tiếp tục hoành hành ở các quốc gia nghèo và những vùng lãnh thổ thuộc địa. Đến giữa thế kỷ 20, đậu mùa giết chết hơn 2 triệu người mỗi năm, buộc cộng đồng quốc tế phải bắt tay vào một nỗ lực toàn cầu nhằm xóa sổ căn bệnh từ năm 1959. Đến năm 1979, chiến dịch tiêm chủng bền bỉ trên toàn cầu đã loại bỏ hoàn toàn bệnh đậu mùa.

Lần đầu tiên trong lịch sử, một loại virus chết người đã bị đẩy lùi, chỉ còn tồn tại trong sách vở và một số ít mẫu được kiểm soát chặt chẽ trong các phòng thí nghiệm an toàn sinh học.

Hiểu biết về miễn dịch học được cải thiện trong thế kỷ 20 cũng giúp phát triển các loại vaccine phòng những căn bệnh từng phổ biến như bại liệt và sởi, cứu sống hàng triệu người mỗi năm cho đến nay. Đến năm 1994, châu Mỹ hoàn toàn không còn bại liệt, tiếp đó là châu Âu vào năm 2002.

Tuy nhiên, phong trào chống vaccine không biến mất. Thay vào đó, sự ra đời của kỷ nguyên thông tin – đặc biệt là internet – đã thổi luồng sinh khí mới vào một số thông điệp xuất hiện lần đầu cách đây 225 năm. Khi mạng xã hội xuất hiện vào đầu những năm 2000, điều này càng trở nên mạnh mẽ hơn. Năm 2018, 9/10 người trưởng thành ở Anh nói rằng vaccine an toàn và hiệu quả. Năm 2023, con số này chỉ còn 7/10.

Nhưng ngay cả những người chưa hoàn toàn tin vào các tuyên bố sai lệch hoặc gây hiểu nhầm về vaccine cũng có thể bị ảnh hưởng. Chỉ cần tiếp xúc với các thuyết âm mưu chống vaccine đã là yếu tố dự đoán mạnh mẽ việc cha mẹ có cho con tiêm chủng hay không. Năm 2019, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tuyên bố tâm lý do dự tiêm vaccine là một trong 10 mối đe dọa hàng đầu đối với sức khỏe cộng đồng toàn cầu.

Ví dụ, bệnh sởi lây lan mạnh đến mức mỗi ca nhiễm có thể dẫn tới 12-18 ca mới, đòi hỏi hơn 95% dân số phải được tiêm chủng để tạo hàng rào bảo vệ những người dễ bị tổn thương và ngăn chặn dịch bùng phát (thường được gọi là miễn dịch cộng đồng). Năm 2000 tại Mỹ, tỷ lệ tuân thủ tiêm chủng cao đã giúp bệnh này gần như bị loại trừ. Nhưng kể từ đó, tỷ lệ tiêm chủng đã giảm ở nhiều cộng đồng xuống dưới mức miễn dịch cộng đồng. Một phần tư thế kỷ sau, Mỹ đang đối mặt với số ca bùng phát sởi gia tăng nhanh chóng, vốn đã khiến một trẻ em chưa tiêm chủng tử vong. Đây là ca tử vong nhi khoa đầu tiên kể từ năm 2003 và cũng là ca tử vong đầu tiên do sởi kể từ năm 2015, cùng với cái chết của một người lớn chưa tiêm chủng khác. Tháng 7/2025, số ca mắc sởi ở Mỹ đạt mức cao nhất trong 33 năm.

Dù phong trào chống vaccine có vẻ rất mới ngày nay, nhưng nhiều lập luận thường lặp lại các luận điệu thời Victoria – từ quan điểm cho rằng bất cứ ai ủng hộ vaccine đều nhận tiền từ ngành dược phẩm, đến tuyên bố sai sự thật rằng những cải thiện khác trong y tế công cộng đã khiến vaccine trở nên không cần thiết.

Ông Gorski nói rằng tình trạng phổ biến của những câu chuyện như vậy là lời nhắc nhở cho thấy những thông tin sai lệch về y tế tồn tại dai dẳng thế nào. Ông nói: “Tâm lý do dự và nỗi sợ hãi dẫn đến tỷ lệ tiêm chủng thấp vẫn dai dẳng một cách quỷ quyệt và bị thúc đẩy bởi thông tin sai lệch”. Ông cho rằng nếu những ý tưởng này tiếp tục lan truyền, dịch sởi ở Mỹ có thể chỉ mới là sự khởi đầu.

Thùy Dương/Báo Tin tức và Dân tộc