[Loạt Megastory] Đồng Nai trong hành trình bảo tồn voi hoang dã (Kỳ 3)

Ở nhiều nơi trên thế giới, voi được coi là biểu tượng của đa dạng sinh học, là “linh hồn” của rừng xanh. Tại Việt Nam, những năm qua, Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành nhiều chương trình, kế hoạch hành động bảo tồn voi, trong đó Đồng Nai được lựa chọn triển khai dự án thí điểm. Hiện Đồng Nai đang trong hành trình mới về bảo tồn, phát triển đàn voi.

Đồng Nai với vai trò tiên phong trong hành trình gìn giữ đàn voi hoang dã lớn thứ hai cả nước vừa là vinh dự, vừa là trách nhiệm trong bảo tồn đa dạng sinh học. Giữ được đa dạng sinh học sẽ góp phần làm chậm lại tiến trình của biến đổi khí hậu, hạn chế được những ảnh hưởng tiêu cực từ thiên tai.

Trong các loài động vật hoang dã quý hiếm thì voi là loài được quan tâm hơn trong công tác bảo tồn. Từ năm 1996 đến nay, Việt Nam đã ban hành nhiều chương trình, kế hoạch, đề án để bảo tồn và phát triển đàn voi. Cụ thể, ngày 29-5-1996, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 359/TTg về những biện pháp cấp bách để bảo vệ và phát triển các loài động vật hoang dã.

Chỉ thị 359 là tiền đề để ngày 19-7-2012, Thủ tướng Chính phủ ban hành tiếp Quyết định số 940/QĐ-TTg phê duyệt kế hoạch hành động khẩn cấp đến năm 2020 để bảo tồn voi ở Việt Nam. Mục tiêu nhằm bảo tồn, phát triển bền vững những quần thể voi hoang dã và voi nhà ở Việt Nam, đồng thời bảo vệ sinh cảnh nơi có quần thể voi đang sinh sống. Từ đó, ngăn chặn sự suy giảm số lượng voi, đảm bảo ít nhất 3 khu vực có voi sinh sống được bảo tồn, phát triển trong thế kỷ 21. Có 3 địa phương được chọn thực hiện dự án bảo tồn sinh cảnh sống lâu dài của voi là Đồng Nai, Đắk Lắk và Nghệ An, nơi có quy mô đàn, sinh cảnh, diện tích vùng sống đáp ứng yêu cầu bảo tồn voi bền vững.

Ngày 21-5-2013, Chính phủ ban hành thêm Quyết định số 763/QĐ-TTg phê duyệt Đề án "Tổng thể bảo tồn voi Việt Nam giai đoạn 2013-2020". Mục đích tăng cường hợp tác thực thi pháp luật, kiểm soát các hoạt động buôn bán, vận chuyển trái phép ngà và các bộ phận dẫn xuất của voi, góp phần bảo tồn các quần thể voi trong vùng và trên thế giới. Đồng thời, đề ra 5 giải pháp để thực hiệu hiệu quả đề án là quy hoạch; cơ chế, chính sách; nguồn nhân lực; khoa học và hợp tác quốc tế; vốn và cơ chế đầu tư. Trong quy hoạch các khu vực ưu tiên bảo tồn voi gồm: Vườn quốc gia Cát Tiên, Vườn quốc gia Bù Gia Mập, Công ty TNHH Lâm nghiệp La Ngà (tỉnh Đồng Nai); Vườn quốc gia Yok Don (tỉnh Đắk Lắk); Vườn quốc gia Pù Hoạt, Pù Huống (tỉnh Nghệ An)...

Một góc Vườn Quốc gia Cát Tiên. Ảnh: Thủy Tiên

Năm 2019, Chính phủ ban hành Nghị định số 06/2019/NĐ-CP về quản lý loài nguy cấp, quý, hiếm và xếp voi vào Nhóm IB, nghiêm cấm khai thác, săn bắt, mua bán. Đến năm 2024, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay Bộ Nông nghiệp và Môi trường) công bố Kế hoạch Hành động bảo tồn voi tại Việt Nam đến năm 2035, tầm nhìn 2050.

TS. Đoàn Hoài Nam, Phó Cục trưởng Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm cho biết: “Bảo tồn voi hoang dã là ưu tiên quốc gia và cũng là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Thông qua hợp tác với Humane World for Animals, chúng tôi đang thúc đẩy các giải pháp dựa trên khoa học, đồng thời tăng cường năng lực cho chính quyền địa phương để bảo vệ voi và sinh cảnh của chúng, đảm bảo sự phát triển bền vững cho các thế hệ mai sau”.

Tỉnh Đồng Nai căn cứ vào các chỉ thị, nghị quyết, đề án của trung ương xây dựng các kế hoạch thực hiện công tác bảo tồn voi. Đặc biệt năm 2019, tỉnh Đồng Nai triển khai thực hiện Chương trình thí điểm bảo tồn voi theo hướng chung sống hài hòa với 3 sáng kiến: Giám sát voi bằng bẫy ảnh, giám sát xung đột voi người, quản lý vùng sống và sinh cảnh của voi. Công tác bảo tồn voi ở Đồng Nai đã đạt được những kết quả tích cực, đã đưa ra được các giải pháp bảo tồn mang tính khả thi được các chuyên gia trong và ngoài nước đánh giá cao. Vì thế, nhiều tổ chức quốc tế trong bảo vệ động vật hoang dã đã phối hợp, hỗ trợ tỉnh triển khai công tác bảo tồn voi, động vận hoang dã để bảo vệ đa dạng sinh học.

Từ ngày 1-7-2025, Đồng Nai và Bình Phước hợp nhất, tỉnh Đồng Nai mới có diện tích rừng và đất lâm nghiệp khoảng 349 ngàn ha, chiếm 27% diện tích tự nhiên của tỉnh. Đây là lợi thế rất lớn để tỉnh tạo hành lang sinh cảnh cho công tác bảo tồn voi, các loài động, thực vật hoang dã và đa dạng sinh học. Đặc biệt trên địa bàn tỉnh hiện có 2 Vườn quốc gia Cát Tiên và Bù Gia Mập nơi đang bảo tồn, phát triển hàng ngàn loài động vật, thực vật hoang dã quý hiếm của Việt Nam, thế giới.

Đồng Nai là tỉnh có đa dạng sinh học phong phú. Trong ảnh: Tỉnh ủy viên, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Nai Nguyễn Thị Hoàng về thăm Vườn quốc gia Bù Gia Mập (xã Bù Gia Mập, tỉnh Đồng Nai). Ảnh: Bình Nguyên

Trong những năm qua, tỉnh Đồng Nai bảo vệ rừng tự nhiên rất tốt, đồng thời, công tác trồng rừng được tỉnh rất chú trọng. Hàng năm có từ vài trăm đến hàng ngàn ha rừng được trồng để tăng diện tích và độ che phủ. Theo ông Ngô Văn Vinh, Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm tỉnh Đồng Nai, từ nhiều năm nay, Đồng Nai bảo vệ và phát triển rừng khá tốt, không để xảy ra các vụ cháy rừng lớn, các vi phạm về rừng cũng không nghiêm trọng. Do đó, đàn voi hoang dã của tỉnh có hành lang sinh cảnh ổn định để sinh sống về phát triển, tỷ lệ tăng đàn nhanh.

Tỉnh Đồng Nai có quy hoạch bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học. Trong đó, tăng cường bảo vệ môi trường thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học kết hợp với sử dụng bền vững, phát huy giá trị Khu Dự trữ sinh quyển Đồng Nai, Vườn Quốc gia Cát Tiên, Vườn Quốc gia Bù Gia Mập, núi Bà Rá, Khu bảo tồn Thiên nhiên - Văn hóa Đồng Nai, Khu bảo tồn Loài và sinh cảnh núi Chứa Chan… Từ quy hoạch trên, Đồng Nai kết nối rừng đặc dụng, phục hồi sinh cảnh, trồng rừng, tái thiết hành lang di cư cho voi.

Các em học sinh vẽ trang tuyên truyền bảo vệ voi hoang dã. Ảnh: Hoàng Lộc

Bên cạnh công tác bảo vệ, phát triển rừng, tỉnh đã khai thác du lịch sinh thái để có thêm nguồn vốn tái đầu tư bảo vệ rừng. Trong đó, dự kiến phát triển các tour quan sát voi và trở thành điểm đến nghiên cứu của các chuyên gia trong và ngoài nước, nơi giáo dục môi trường, sinh học cho cho học sinh, sinh viên.

Từ thành công trong nỗ lực bảo tồn voi của các bên có thể là cơ sở để xây dựng chương trình bảo vệ các loài động vật hoang dã quý hiếm khác. Việc các địa phương tham gia trong việc bảo tồn voi không chỉ tạo không gian sống cho voi mà còn tạo cơ hội cho chính các địa phương trong tương lai trong việc giáo dục cho thế hệ trẻ, phát triển các mô hình du lịch sinh thái.

Các chuyên gia nước ngoài đến tham quan, tìm hiểu kinh nghiệm trong bảo tồn voi hoang dã tại Đồng Nai. Ảnh: Khánh Minh

Bà Thẩm Thị Hồng Phượng, Giám đốc quốc gia của Humane World for Animals (Thế giới nhân đạo vì động vật) tại Việt Nam chia sẻ: “Voi không chỉ là một phần trong di sản thiên nhiên và văn hóa Việt Nam mà còn là loài đóng vai trò quan trọng cho sức khỏe của hệ sinh thái. Thông qua hợp tác chặt chẽ với Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm cùng các địa phương, chúng tôi tập trung vào các giải pháp dựa trên cơ sở khoa học và thực tiễn, nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn, đồng thời bảo đảm lợi ích hài hòa cho cả voi và cộng đồng”.

Trong thời gian qua, dưới sự điều phối của Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm, tổ chức Humane World for Animals đã hỗ trợ kỹ thuật và một phần tài chính cho nhiều hoạt động bảo tồn trọng điểm. Đồng thời, tổ chức này còn phối hợp chặt chẽ với các đầu mối bảo tồn voi tại 5 tỉnh, thành có voi là Đồng Nai, Nghệ An, Đắk Lắk, Hà Tĩnh, thành phố Đà Nẵng cùng các nhà nghiên cứu trong nước và chuyên gia quốc tế, nhằm xây dựng chiến lược quản lý và bảo tồn voi dựa trên hiểu biết khoa học, nguồn lực sẵn có và điều kiện thực tiễn địa phương.

Nhóm chuyên gia về voi châu Á đi thực địa tại xã Tà Lài, tỉnh Đồng Nai tháng 9-2025. Ảnh: Hoàng Lộc

Ông Vivek Menon, Chủ tịch Nhóm Chuyên gia về voi châu Á cho hay, năm 1986, Voi châu Á được Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) xếp vào loại “nguy cấp” trong sách Đỏ cần phải hướng dẫn, thực hiện các hoạt động bảo tồn. Cụ thể, là tập hợp, điều phối nguồn lực, chuyên môn để bảo tồn voi. Theo ước tính của nhóm chuyên gia toàn cầu chịu trách nhiệm về nghiên cứu, giám sát và bảo tồn loài voi châu Á, hiện thế giới còn khoảng 40 ngàn cá thể voi sống trong tự nhiên, phân bố ở 13 quốc gia, trong đó Việt Nam khoảng 200 cá thể.

Cũng theo ông Vivek Menon, tại Việt Nam và đặc biệt tỉnh Đồng Nai là nơi vẫn giữ được đàn voi hoang dã lớn cần có những giải pháp tốt hơn nữa để bảo tồn và phát triển đàn. Trước đây, Việt Nam còn có hổ, sư tử hoang dã nhưng nay không còn. Voi là loài động vật hoang dã còn sót lại vì thế, Chính phủ, các tỉnh thành có voi nên hành động nhanh, phù hợp để bảo tồn đàn voi cũng như các loài động vật hoang dã khác.

Tỉnh ủy viên, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Thị Hoàng trao đổi với ông Vivek Menon, Chủ tịch Nhóm Chuyên gia về voi châu Á (AsESG), thuộc Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN). Ảnh: Hoàng Lộc

Một số chuyên gia về môi trường trong và ngoài nước cho rằng, cần phải tuyên truyền nhiều hơn để người dân vùng đệm hiểu đúng và rõ họ là chủ thể quan trọng trong công tác bảo tồn đàn voi hoang dã. Do đó, người dân khu vực gần rừng cần chung tay bảo vệ sinh cảnh và đàn voi hoang dã để người - voi cùng chung sống hài hòa, bền vững.