Lũ lụt 'không biên giới'- hiện tượng khu vực và câu chuyện ở Nam Á

Sau đó, một lần nữa, sự chuyển động theo chu kỳ của những cơn gió đầy hơi ẩm đã góp phần vào sự thịnh vượng của khu vực trong nhiều thế kỷ. Điều gì đã thay đổi trong những năm qua để biến những cơn mưa “sinh mệnh” này thành một cơn “thịnh nộ”?

Lưu vực GBM là một lưu vực sông xuyên biên giới lớn trên 1,7 triệu km vuông đất liền, được phân bổ giữa 5 quốc gia: Ấn Độ (64%), Trung Quốc (18%), Nepal (9%), Bangladesh (7%) và Bhutan (3%). Các hệ thống sông nằm trong vành đai gió mùa nên chế độ dòng chảy của các sông chịu ảnh hưởng nặng nề của gió mùa Nam Á. Khoảng 84% lượng mưa xảy ra từ tháng 6 đến tháng 9, và 80% lượng dòng chảy hàng năm diễn ra trong 4 tháng từ tháng 7 đến tháng 10. Phân bố lượng mưa hàng năm cũng không đồng đều, từ dưới 500mm ở Tây Tạng và dưới 1.000mm ở các phần rìa phía tây và tây nam của lưu vực sông Ganga đến 4.000mm ở phạm vi phía bắc của lưu vực Meghna.

Kết quả là, lưu vực đã xảy ra hội chứng hạn hán do lũ lụt: các con sông ngập lụt trong các đợt gió mùa nhưng trong thời gian còn lại của năm, các phần của lưu vực khô hạn và người dân ở đó sống phụ thuộc vào nguồn nước ngầm. Chính phủ Ấn Độ thường sử dụng điều này như một lý do để thúc đẩy và xây dựng các dự án chuyển hướng và lưu trữ nước lớn, trong những nỗ lực bề ngoài nhằm giảm thiểu nguồn nước sẵn có.

Về mặt lịch sử, phản ứng đối với sự phân bố lượng mưa không đồng đều là xây dựng cơ sở hạ tầng lớn để lưu trữ và chuyển hướng nước có sẵn trong các đợt gió mùa. Các vùng đồng bằng ngập lũ luôn ưu tiên cho nền nông nghiệp định cư vì địa hình bằng phẳng và sự sẵn có của các trầm tích hạt mịn, giàu dinh dưỡng và ẩm ướt bên bờ sông. Sau đó, với sự ra đời của các phương tiện và công cụ để kiểm soát ngập lụt, vận chuyển nước và thực hành nông nghiệp hiện đại, các vùng ngập lũ ở khu vực này của thế giới đã trở thành những địa điểm tập trung đông người và nông nghiệp thâm canh. Mô hình giảm thiểu “kiểm soát lũ lụt” trong thời kỳ hậu thuộc địa.

Các biện pháp can thiệp về nước trên quy mô lớn dưới hình thức đắp lớn, đập cao và các dự án chuyển dòng nước đã trở thành biện pháp chủ đạo để ngăn lũ. Nhưng việc xây dựng các bờ kè lộn xộn và không khoa học cũng đồng nghĩa với việc lượng phù sa sẽ được phân bổ trong các vùng đồng bằng lân cận khi lũ lụt giờ đây đã bắt đầu tích tụ trong lòng sông. Kết quả là lòng sông bị nâng lên theo thời gian.

Chính phủ Ấn Độ cũng đã ủy thác một số dự án đa mục tiêu để kiểm soát lũ lụt đồng thời đáp ứng nhu cầu sản xuất năng lượng và cung cấp nước tưới. Đồng thời, từ cuối những năm 1950, khả năng không thể tránh khỏi của lũ lụt mặc dù đã áp dụng các chiến lược kiểm soát lũ lụt tốt nhất bắt đầu xuất hiện trong giới chính sách của Ấn Độ. Năm 1980, Ủy ban lũ lụt quốc gia báo hiệu một sự thay đổi mô hình trong việc giảm thiểu thiệt hại do lũ lụt gây ra với sự kết hợp của các biện pháp công trình và phi công trình. Kể từ đó, một giai đoạn mới trong quản lý lũ lụt đã được xác định chắc chắn là trung tâm - một giai đoạn tìm cách giảm thiểu rủi ro lũ lụt trong khi xây dựng khả năng phục hồi của các cộng đồng sống ở các khu vực dễ bị lũ lụt của Ấn Độ.

Sự thay đổi mô hình này đã dẫn đến một sự khác biệt với cách tiếp cận cũ hơn và việc áp dụng các chiến lược đa hướng để điều hành lũ lụt trong lưu vực GBM. Tuy nhiên, những thiệt hại do lũ lụt và rủi ro do mưa lớn gây ra vẫn là những thách thức đáng kể. Điều này chủ yếu là do, vào những năm 1980, các vùng ngập lũ đã trải qua những thay đổi quy mô lớn, bao gồm cả việc lưu trữ mật độ người lớn hơn.

Mặc dù mưa gió mùa là một hiện tượng khu vực - chứ không phải với một quốc gia - và nước lũ không giới hạn trong ranh giới quốc gia nào, nhưng cách tiếp cận quản lý lũ phần lớn chỉ giới hạn trong phạm vi quyền hạn lãnh thổ. Trong khi các thỏa thuận chia sẻ dữ liệu tồn tại giữa các quốc gia để tạo điều kiện cho các hệ thống cảnh báo sớm, thì một thỏa thuận thể chế với tầm nhìn dài hạn và nhiệm vụ bao quát của việc quản lý tổng hợp lưu vực sông vẫn còn thiếu. Một sự sắp xếp thể chế như vậy có thể giúp quản lý dòng chảy của các con sông - cả khi chúng nghiêng và tách dòng. Đã quá lâu Nam Á chứng kiến các dòng chảy lớn của các con sông gây ra nguy cơ cần được 'kiềm chế' - khác xa với ý tưởng về khả năng chịu lũ nội tại của khu vực này. Các con sông của tiểu lục địa hoạt động mạnh nhất trong các đợt gió mùa mùa hè, khi chúng thực hiện một loạt các chức năng địa mạo bao gồm xói mòn, vận chuyển và lắng đọng trầm tích. Do đó, việc sửa đổi quy mô lớn vùng đồng bằng ngập lũ bằng cách xây dựng các đập và kè và chuyển hướng dòng chảy có thể cản trở các chức năng này hơn nữa và ảnh hưởng tổng thể đến kết nối sông - đồng bằng ngập lũ.

Các chuyên gia ngày nay biết rằng khi nước lũ của các con sông lớn, bao gồm cả hệ thống GBM, bị cuốn lại sau các con đập trong thời gian xả lũ đỉnh điểm, một lượng lớn phù sa cũng bị giữ lại. Theo một nghiên cứu năm 2018, lượng phù sa trong dòng chảy kết hợp của sông Ganga và Brahmaputra đang giảm với tốc độ 4-10 triệu tấn một năm. Từ ước tính trước đây về lượng phù sa trung bình hàng năm là 1-2,4 tỷ tấn mỗi năm, lượng phù sa trong hệ thống GBM đã giảm vào năm 2015 xuống còn 500 triệu tấn mỗi năm. Cho đến ngày nay, con số này vẫn đủ để bù đắp các tác động tổng hợp của sụt lún đất và nước biển dâng. Nhưng các hoạt động không bền vững ở thượng nguồn và giữa dòng của hệ thống sông có thể sớm đẩy sự cân bằng qua một điểm không thể quay lại.

Tất cả những dữ kiện này chỉ củng cố thêm về sự cần thiết phải hợp tác mạnh mẽ giữa các quốc gia ven sông của Nam Á, đặc biệt là với biến đổi khí hậu trong bức tranh chung toàn cầu. Hợp tác khu vực với tầm nhìn tổng thể có thể là cách duy nhất để giải quyết bất kỳ tranh chấp nào có thể phát sinh trong tương lai, từ quan điểm mới về nước, năng lượng, đa dạng sinh học và trầm tích về quản trị sông.

Việt Dũng