Luật mới về thủy sản của Ghana: Tấm lưới an toàn cho biển cả và sinh kế

Ảnh: Yusif Dadzie. Ghana, 2023

Trong bối cảnh trữ lượng cá nổi nhỏ vốn cung cấp hơn 60% protein động vật cho người dân đang suy kiệt, đạo luật này được kỳ vọng trở thành bước ngoặt đảm bảo an ninh lương thực và sinh kế cho hàng trăm nghìn ngư dân.

Mở rộng vòng cấm đánh bắt ven bờ

Một trong những thay đổi quan trọng nhất là việc mở rộng vùng cấm đánh bắt ven bờ (Inshore Exclusion Zone - IEZ) từ 6 hải lý lên 12 hải lý (tương đương từ 11km lên 22km) tính từ bờ. Trước đây, vùng IEZ được thiết kế dành riêng cho ngư dân quy mô nhỏ, nhằm bảo vệ các bãi sinh sản và nguồn cá nổi như cá trích, cá cơm hay cá thu. Tuy nhiên, nhiều năm qua, tình trạng tàu lưới kéo công nghiệp xâm nhập trái phép vào vùng này đã khiến nguồn lợi cạn kiệt nhanh chóng, gây ra những vụ va chạm với thuyền nhỏ, làm mất ngư cụ, thậm chí gây thương vong cho ngư dân.

Ông Jojo Solomon, thư ký Hội đồng Ngư dân đánh bắt bằng xuồng Ghana (GNCFC) cho biết: “Chúng tôi cần sự mở rộng này vì tình trạng tàu công nghiệp xâm nhập vào vùng IEZ đã diễn ra liên tục trong nhiều năm. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của hàng chục nghìn gia đình”. Theo thống kê, khoảng 120.000 ngư dân đánh bắt nhỏ tại Ghana sẽ được hưởng lợi từ vùng bảo vệ rộng hơn, qua đó có cơ hội phục hồi nguồn lợi cá nổi ven bờ.

Bộ trưởng Thủy sản Emilia Arthur khẳng định, luật mới không chỉ bảo vệ ngư dân nhỏ lẻ, mà còn bảo đảm quyền tiếp cận nguồn protein động vật giá rẻ cho toàn dân. Cá chiếm hơn 60% khẩu phần protein động vật của người dân Ghana, và việc suy giảm trữ lượng cá nổi nhỏ đe dọa nghiêm trọng đến an ninh lương thực quốc gia.

Tuy nhiên, động thái mở rộng vùng loại trừ đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ Hiệp hội Tàu lưới kéo công nghiệp. Lý do được đưa ra là nhiều tàu không đủ trang thiết bị để khai thác ở vùng nước sâu hơn, việc cải tạo ngư cụ sẽ kéo theo chi phí khổng lồ và có thể đẩy một số doanh nghiệp ra khỏi ngành. Tiến sĩ Evans Arizi, giảng viên khoa thủy sản tại Đại học Cape Coast nhận định: “Mở rộng vùng cấm đánh bắt ven bờ là quyết định đúng đắn, nhưng nó cũng sẽ buộc ngành công nghiệp đánh bắt xa bờ phải tái cấu trúc. Đây sẽ là một quá trình tốn kém và khó khăn”.

Bài toán giám sát và thực thi luật

Điểm then chốt khác trong luật mới là việc siết chặt giám sát và tăng cường thực thi. Chính phủ dự kiến áp dụng hệ thống giám sát điện tử (Electronic Monitoring System - EMS) bắt buộc trên tất cả tàu công nghiệp, sử dụng camera, cảm biến và GPS để phát hiện hành vi khai thác bất hợp pháp. Ghana từng thí điểm EMS với sự hỗ trợ của USAID vào năm 2023, và kết quả cho thấy hệ thống này cung cấp dữ liệu đáng tin cậy để theo dõi tuân thủ. Tuy nhiên, việc triển khai rộng rãi cần một khung pháp lý vững chắc và nguồn lực tài chính ổn định, điều chưa chắc chắn sau khi USAID cắt giảm tài trợ toàn cầu vào năm 2024.

Ngoài EMS, luật cũng nâng mức phạt đối với vi phạm, đồng thời trao thêm quyền hạn cho Ủy ban Thủy sản trong việc quản lý và bảo tồn nguồn lợi. Việc siết chặt giám sát cũng gắn liền với mục tiêu cải thiện uy tín quốc tế của Ghana. Năm 2021, Liên minh châu Âu đã gắn “thẻ vàng” đối với Ghana vì chưa đủ nỗ lực chống khai thác IUU. Nếu không cải thiện, quốc gia này có nguy cơ bị “thẻ đỏ” vào năm 2026, đồng nghĩa với việc mất quyền xuất khẩu hải sản sang thị trường EU, một thiệt hại ước tính 400 triệu USD mỗi năm.

Tuy nhiên, như Tiến sĩ Arizi cảnh báo, thách thức lớn nhất vẫn nằm ở khâu thực thi. “Nếu công tác thực thi không nghiêm ngặt, thì IUU sẽ không thể giảm. Sự nghiêm khắc trong giám sát là yếu tố duy nhất để hạn chế những vi phạm này”. Đây cũng là mối lo ngại chung của ngư dân. Ông Solomon từ GNCFC nhấn mạnh: “Luật đã có, vấn đề còn lại là Chính phủ có quyết tâm thực thi hay không. Nếu không, mọi thứ sẽ lại đi vào vết xe đổ.”

Con đường bền vững cho biển và con người

Luật về thủy sản mới của Ghana không chỉ giải quyết vấn đề trước mắt về cạn kiệt nguồn cá, mà còn hướng tới một ngành thủy sản bền vững trong dài hạn. Bằng cách củng cố vị trí của ngư dân nhỏ lẻ, hạn chế sự lấn át của tàu công nghiệp và khắc phục những lỗ hổng pháp lý trong ngành xuất khẩu thủy sản, luật mới mở ra cơ hội cân bằng giữa bảo tồn sinh thái và phát triển kinh tế.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu tiếp tục ảnh hưởng đến đại dương, làm thay đổi quần thể cá và chuỗi thức ăn, các chính sách quản lý dựa trên khoa học và sự tuân thủ luật pháp càng trở nên cấp thiết. Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng từ năm 1998 đến 2018, trữ lượng cá nổi nhỏ tại Ghana suy giảm đáng kể do tác động kết hợp của đánh bắt quá mức, đội tàu thuyền tăng nhanh, biến đổi khí hậu và hoạt động khai thác hủy diệt của tàu công nghiệp. Nếu không có hành động kịp thời, hệ sinh thái ven bờ có nguy cơ sụp đổ hoàn toàn.

Ngư dân Ghana hy vọng rằng với vùng loại trừ ven bờ được mở rộng và các cơ chế giám sát nghiêm ngặt, nguồn cá sẽ dần hồi phục, bảo đảm sinh kế ổn định và tiếp tục đóng góp vào an ninh lương thực của đất nước. Song hành với đó, cộng đồng quốc tế và các tổ chức bảo tồn môi trường cũng đặt kỳ vọng Ghana sẽ trở thành hình mẫu trong quản lý thủy sản ở Tây Phi, khu vực vốn đang chịu áp lực ngày càng gia tăng từ khai thác hải sản công nghiệp.

Linh Anh