Lý do 'Điều 5 thu gọn' khó trở thành lựa chọn bảo đảm an ninh cho Ukraine

Trong bối cảnh chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đang thử nghiệm ý tưởng đưa ra các bảo đảm an ninh kiểu “Điều 5 thu gọn” cho Ukraine để đổi lấy một thỏa thuận chấm dứt xung đột với Nga, một báo cáo mới của tổ chức nghiên cứu Defense Priorities (Mỹ) cảnh báo rằng đề xuất này thiếu tính khả tín và khó duy trì lâu dài. Thay vào đó, báo cáo đưa ra một mô hình an ninh hậu chiến khác, được cho là có thể vượt qua sự phản đối của Nga cũng như những giới hạn chính trị và nguồn lực của phương Tây.

Tổng thống Mỹ Donald Trump tiếp đón các nhà lãnh đạo châu Âu và Ukraine tại Nhà Trắng ngày 18/8/2025. Ảnh: Nhà Trắng

Theo báo cáo, ý tưởng đang được Washington “thăm dò” trong tuần này hướng tới việc cung cấp cho Kiev các bảo đảm an ninh thấp hơn tư cách thành viên NATO, nhằm trấn an Ukraine sau khi đạt được một thỏa thuận hòa bình. Tuy nhiên, các cam kết này sẽ không có giá trị pháp lý tương đương Điều 5 về phòng thủ tập thể của NATO, vấp phải sự hoài nghi sâu sắc tại châu Âu và gần như chắc chắn sẽ bị Nga bác bỏ.

Tại Mỹ, những đảm bảo như vậy cần phải được Quốc hội phê chuẩn và nó cũng sẽ phụ thuộc vào việc các chính quyền tương lai có tiếp tục tôn trọng cam kết hay không.

Vì sao “Điều 5 thu gọn” không đủ sức thuyết phục?

Trong bản báo cáo nói trên, bà Jennifer Kavanagh, Giám đốc phân tích quân sự của Defense Priorities, đề xuất một mô hình an ninh hậu chiến khác cho Ukraine, được gọi là “không liên kết có vũ trang”. Theo mô hình này, Ukraine sẽ không nhận các bảo đảm an ninh chính thức kiểu liên minh, mà tập trung vào năng lực tự vệ, với sự hỗ trợ lâu dài nhưng có điều kiện từ phương Tây.

Bà Kavanagh cho rằng việc xác lập cơ chế bảo đảm an ninh hậu chiến cho Ukraine là yếu tố then chốt của bất kỳ giải pháp đàm phán nào nhằm chấm dứt xung đột Nga - Ukraine. Một thỏa thuận bền vững, theo bà, phải vừa giải quyết nỗi lo của Ukraine về nguy cơ Nga sẽ tiếp tục tấn công trong tương lai, vừa tính đến sự phản đối của Moscow đối với việc NATO mở rộng, cũng như các hạn chế về chính trị và nguồn lực của Mỹ và châu Âu. Sự kết hợp các yếu tố này khiến những cam kết kiểu liên minh gần như không khả thi.

Báo cáo nhận định Nga nhiều khả năng sẽ kiên quyết giữ hai “lằn ranh đỏ” trong bất kỳ thỏa thuận nào: Ukraine không gia nhập NATO và không có lực lượng nước ngoài đồn trú trên lãnh thổ Ukraine.

Theo bà Kavanagh, đây là những yêu cầu mà phương Tây khó có thể phản đối mãi mãi, đặc biệt khi thiếu sự ủng hộ rộng rãi của công chúng và không có các hiệp ước ràng buộc. Việc đưa ra các bảo đảm mang tính chất liên minh nhưng không phải là liên minh thực sự có nguy cơ tạo ra những kỳ vọng mà Mỹ và châu Âu không thể đáp ứng nếu cục diện chính trị thay đổi.

Báo cáo nhấn mạnh: “Không liên kết có vũ trang là cách tiếp cận khả thi nhất cho an ninh hậu chiến của Ukraine, bởi mô hình này vừa giúp Ukraine tự bảo vệ và răn đe các hành động gây hấn, vừa giải quyết các mối lo ngại về an ninh của Nga và phù hợp với những giới hạn chính trị, nguồn lực của Mỹ và châu Âu”.

Mô hình “không liên kết có vũ trang”

Theo đề xuất, Ukraine sẽ không gia nhập NATO, song cũng không bị gạt bỏ hoàn toàn. Các cuộc tập trận quân sự với đối tác phương Tây vẫn được duy trì ngoài lãnh thổ Ukraine, cùng với hợp tác công nghiệp quốc phòng và huấn luyện quân sự, tất cả đều không đi kèm nghĩa vụ pháp lý như tư cách thành viên liên minh.

Bà Kavanagh nhấn mạnh rằng bà chủ ý sử dụng khái niệm “không liên kết” thay vì “trung lập”, bởi Ukraine vẫn sẽ duy trì các quan hệ đối tác quốc phòng, đặc biệt với các nước châu Âu, dù không nằm trong một cấu trúc liên minh chính thức.

Trọng tâm của mô hình là một chiến lược tự vệ dựa trên việc ngăn chặn đối phương kiểm soát lãnh thổ, thường được mô tả là “phòng thủ kiểu con nhím”. Theo đó, Ukraine sẽ tập trung vào việc làm cho bất kỳ nỗ lực tấn công nào của Nga trong tương lai cũng trở nên chậm chạp, tốn kém và khó thành công.

“Một Ukraine không liên kết sẽ phải tự chịu trách nhiệm về quốc phòng của mình”, bà Kavanagh viết trong bản báo cáo. Trong trường hợp răn đe thất bại, mục tiêu sẽ chuyển sang làm tiêu hao đối phương và ngăn đối phương đạt được mục tiêu, thay vì trông chờ vào sự can thiệp nhanh chóng hoặc không chắc chắn từ bên ngoài.

Thay vì các bảo đảm an ninh chính thức, báo cáo đề xuất những cam kết nhiều tầng từ Mỹ và châu Âu, lý tưởng nhất là được cơ quan lập pháp thông qua để khó bị đảo ngược. Các trụ cột gồm: hỗ trợ tài chính và viện trợ quân sự trong thời bình; các gói hỗ trợ quân sự và kinh tế được kích hoạt sẵn nếu Nga tấn công một lần nữa, bao gồm tăng cường chia sẻ tình báo; các kho dự trữ vũ khí chiến lược do phương Tây bảo trợ đặt ngoài lãnh thổ Ukraine; và cơ chế tự động tái áp đặt trừng phạt nếu Nga vi phạm thỏa thuận.

Theo bà Kavanagh, những biện pháp này không đòi hỏi nghĩa vụ hiệp ước buộc phương Tây phải trực tiếp tham chiến, song vẫn đủ để làm tăng đáng kể chi phí của bất kỳ động thái quân sự nào.

Phù hợp với thực tế chính trị

Báo cáo của Defense Priorities ước tính Ukraine sẽ cần khoảng 235.000 binh sĩ thường trực và 345.000 quân dự bị - mức mà bà Kavanagh cho là “tiệm cận giới hạn tối đa” Ukraine có thể duy trì lâu dài, xét đến các ràng buộc về dân số và tài chính.

Tổng mức hỗ trợ của phương Tây theo mô hình này được ước tính khoảng 41,5 tỷ USD trong vòng 5 năm, tức chưa đến 10 tỷ USD mỗi năm. Theo bà Kavanagh, đây là mức chi phí khả thi về mặt chính trị và công nghiệp, đặc biệt tại châu Âu, nơi các nhà lãnh đạo coi an ninh của Ukraine gắn chặt với an ninh của chính họ.

Một số ý kiến chỉ trích cho rằng không liên kết đồng nghĩa với dễ bị tổn thương. Tuy nhiên, bà Kavanagh phản biện rằng nhiều quốc gia không liên kết, chẳng hạn như Ấn Độ, vẫn duy trì được năng lực quân sự đáng kể và mạng lưới quan hệ quốc phòng đa dạng. Theo bà, điểm then chốt là mô hình an ninh của Ukraine sẽ được đàm phán, thiết kế riêng và có chiều sâu, chứ không phải quay trở lại trạng thái trung lập trước khi xung đột bùng phát.

Trong bối cảnh Washington tiếp tục tranh luận về mức độ có thể trấn an Kiev mà không làm leo thang đối đầu với Moscow, các lựa chọn dường như đang thu hẹp. Vấn đề không còn là liệu Ukraine có nhận được các cam kết kiểu NATO hay không, mà là liệu các sắp xếp an ninh hậu chiến sẽ dựa trên những bảo đảm mà phương Tây khó thực thi, hay trên một chiến lược phòng thủ được thiết kế để tồn tại qua những biến động chính trị ở hai bờ Đại Tây Dương.

Hoàng Phạm/VOV.VN Theo Kyiv Post