Ly nước ngọt hôm nay có thể dẫn đến hóa đơn chữa bệnh ngày mai

Chúng hiện diện khắp nơi, trong quán cóc đầu ngõ, trong căn tin trường học, trong tủ lạnh của mỗi gia đình. Một chai nước ngọt, một ly trà sữa ngọt ngào, sảng khoái, dễ mua nhưng ẩn chứa trong đó là hiểm họa sức khỏe đang âm thầm lan rộng.

Dễ tiếp cận vì giá rẻ

Không ồn ào, nhưng đồ uống có đường đang góp phần đẩy Việt Nam vào cuộc khủng hoảng sức khỏe cộng đồng: Tỷ lệ béo phì ở trẻ em tăng gấp đôi trong vòng chưa đầy 10 năm, bệnh đái tháo đường lan rộng không kiểm soát, bệnh tim mạch, gan nhiễm mỡ và các rối loạn chuyển hóa khác ngày càng phổ biến.

Ảnh minh họa.

Nguy hiểm hơn, chính những người dễ tổn thương nhất là trẻ em, người nghèo, người lao động thu nhập thấp lại là nhóm tiêu thụ nhiều nhất những sản phẩm này, vì chúng quá rẻ, quá dễ tiếp cận.

Chỉ vài nghìn đến chục nghìn đồng- số tiền chưa bằng một ổ bánh mỳ, bất kỳ ai cũng có thể mua được một chai nước ngọt có gas, một ly trà sữa pha sẵn hay nước trái cây công nghiệp. Những sản phẩm này tràn ngập trong cửa hàng tiện lợi, xe bán rong, căng-tin trường học và cả bệnh viện.

Vì giá rẻ, không chịu nhiều thuế và được tiếp thị rầm rộ, chúng trở thành lựa chọn phổ biến hơn cả nước lọc đóng chai ở nhiều nơi. Đặc biệt ở nông thôn và khu công nhân, việc uống nước ngọt hằng ngày đã trở thành thói quen, một phần vì không có nhiều lựa chọn lành mạnh, một phần vì thiếu thông tin. Và như vậy, chính những người thu nhập thấp, ít có khả năng chi trả cho chi phí y tế lại đang tiêu thụ nhiều nhất những sản phẩm gây bệnh.

Trong bối cảnh đó, tăng thuế đồ uống có đường không chỉ là một lựa chọn hợp lý, mà là một quyết định cấp thiết và đạo đức. Thuế không phải để trừng phạt người tiêu dùng hay bóp nghẹt doanh nghiệp, mà là công cụ mạnh mẽ nhất mà nhà nước có trong tay để điều chỉnh hành vi tiêu dùng, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và thúc đẩy một nền thực phẩm lành mạnh hơn.

Kinh nghiệm quốc tế đã cho thấy hiệu quả rõ ràng của chính sách này. Tại Mexico - một quốc gia có mức tiêu thụ đồ uống có đường rất cao, việc áp thuế 10% đã giúp giảm mức tiêu dùng xuống gần 10% chỉ sau hai năm, đặc biệt mạnh ở nhóm thu nhập thấp.

Ở Anh, chỉ cần ban hành thuế dựa trên hàm lượng đường, các hãng nước giải khát đã tự nguyện thay đổi công thức, giảm đường trong sản phẩm để tránh thuế, mang lại lợi ích cho toàn xã hội mà không cần tới sự can thiệp hành chính phức tạp.

Một số người lo ngại rằng tăng thuế sẽ làm khó người nghèo - những người vốn đã eo hẹp về tài chính. Nhưng đó là một nghịch lý đau lòng: chính đồ uống có đường mới đang khiến người nghèo trở nên nghèo hơn.

Họ dành một phần không nhỏ thu nhập để mua những sản phẩm gây hại sức khỏe, và sau đó lại phải chi tiêu gấp nhiều lần để điều trị các căn bệnh mạn tính phát sinh từ chính những thứ đó.

Một chính sách thuế hợp lý, nếu được thiết kế tốt và minh bạch, hoàn toàn có thể tái đầu tư số thu thuế vào các chương trình y tế cộng đồng, hỗ trợ dinh dưỡng học đường, cung cấp nước sạch - tức là quay trở lại phục vụ chính người dân yếu thế.

Chúng ta cần nhìn xa hơn những con số lợi nhuận ngắn hạn. Đồ uống có đường không phải là một mặt hàng thiết yếu, và việc tiêu thụ quá mức đã gây ra hậu quả không thể phủ nhận. Trong khi các bệnh không lây nhiễm đang chiếm gần 80% gánh nặng bệnh tật quốc gia, thì việc trì hoãn hành động chỉ đồng nghĩa với việc hy sinh thêm nhiều sinh mạng, thêm nhiều gia đình tan vỡ vì bệnh tật và chi phí y tế.

Tăng thuế đồ uống có đường không phải là một cuộc chiến chống lại doanh nghiệp. Đây là một lựa chọn chính sách vì sức khỏe, vì tương lai, vì sự bền vững của hệ thống y tế và vì phẩm giá của mỗi con người. Đã đến lúc chúng ta dũng cảm đặt ra một câu hỏi lớn: Ta muốn chọn đứng về phía ai?

Ta chọn đứng về phía những đứa trẻ với hàm răng đen do uống nước ngọt mỗi ngày. Ta chọn đứng về phía người mẹ nghèo kiệt sức vì con mắc đái tháo đường tuổi nhỏ, hay ta chọn đứng về phía một Việt Nam khỏe mạnh, công bằng và có trách nhiệm với tương lai của chính mình.

Tăng thuế đồ uống có đường, không phải để cấm đoán, mà là để nhắc nhở rằng sự ngọt ngào rẻ tiền hôm nay, có thể là đắt đỏ và cay đắng ngày mai.

Tăng thuế vì sức khỏe người dân

TS. Hoàng Thị Mỹ Hạnh từ Viện Chiến lược và Chính sách Y tế cho biết, hiện Việt Nam có khoảng 26,2% người trưởng thành mắc tăng huyết áp, tương đương 17 triệu người, hơn 4,6 triệu người bị tiểu đường, cùng với hơn 180 nghìn ca ung thư mới mỗi năm.

Tỷ lệ trẻ em thừa cân, béo phì cũng ở mức đáng báo động, 9,4% trẻ dưới 5 tuổi và 19% trẻ trên 5 tuổi, dự báo đến năm 2030, số trẻ em thừa cân béo phì sẽ lên đến gần 2 triệu, đe dọa tương lai của thế hệ trẻ và gây áp lực nặng nề cho hệ thống y tế.

Một nghiên cứu của Đại học Y tế Công cộng chỉ ra rằng, nếu tăng giá bán lẻ nước giải khát có đường lên 20% thông qua thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB), tỷ lệ thừa cân béo phì có thể giảm 2,1% và 1,5%, đồng thời ngăn ngừa được khoảng 80.000 ca đái tháo đường, tiết kiệm gần 800 tỷ đồng chi phí y tế.

Đây là giải pháp hiệu quả với chi phí thấp, trong bối cảnh tổn thất kinh tế do béo phì và thừa cân đã lên tới 3,69 tỷ USD (tương đương 1,1% GDP năm 2019) và dự kiến tăng gấp 28 lần vào năm 2060.

Việc áp thuế TTĐB đối với nước giải khát có đường có hàm lượng đường trên 5g/100ml không nhằm mục đích cấm hoàn toàn mà là định hướng người tiêu dùng lựa chọn sản phẩm ít đường hoặc không đường. Doanh nghiệp cũng có thể linh hoạt đổi mới, đa dạng hóa sản phẩm đáp ứng nhu cầu thị trường.

Trên thế giới, đã có 107 quốc gia áp dụng thuế TTĐB với nước giải khát có đường, trong đó 7 quốc gia ASEAN như Lào và Campuchia cũng đã thực hiện. Việt Nam, với vị thế là nước thứ hai trên thế giới ký Công ước Quốc tế về quyền trẻ em, không thể đứng ngoài xu hướng này mà cần nhanh chóng hòa nhập để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Tuy nhiên, vẫn còn băn khoăn về mức thuế suất 8% đang được đề xuất trong dự thảo luật TTĐB sửa đổi cho nước giải khát có hàm lượng đường trên 5g/100ml. Nhiều chuyên gia và tổ chức nhận định đây là mức quá thấp, chỉ bằng khoảng 1/5 khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khó tạo ra tác động rõ rệt trong việc giảm tiêu thụ. Vì vậy, việc giảm mức thuế này không được khuyến khích nhằm đảm bảo hiệu quả chính sách.

Về tính công bằng và khả thi, việc áp thuế đối với nước giải khát có đường trên 5g/100ml không gây bất công với các sản phẩm có hàm lượng đường thấp hơn, hay đồ uống đường pha chế thủ công và các thực phẩm chứa đường khác. Đây là bước đi đầu tiên tập trung kiểm soát nhóm sản phẩm phổ biến và gây hại nhất, đồng thời dễ dàng quản lý và kiểm soát.

Theo kinh nghiệm quốc tế, nước giải khát có đường được sản xuất hàng loạt trên dây chuyền hiện đại với nhãn mác dinh dưỡng rõ ràng, thuận tiện cho việc kiểm soát và thu thuế. Đây cũng là nền tảng để mở rộng áp dụng thuế với các sản phẩm khác như đồ uống dùng chất tạo ngọt, xi rô ngô, bột pha trà sữa trong tương lai.

Tại nghị trường Quốc hội, ông Phan Văn Mãi, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Quốc hội nhấn mạnh việc bổ sung nước giải khát có đường vào diện chịu thuế TTĐB nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng, Nhà nước về bảo vệ sức khỏe nhân dân, phù hợp với khuyến cáo của WHO, UNICEF và Bộ Y tế. Đây là bước đầu trong các giải pháp hạn chế tiêu thụ sản phẩm nhiều đường.

Nhiều đại biểu Quốc hội cũng ủng hộ mở rộng đối tượng chịu thuế nhằm hạn chế sản xuất, tiêu dùng đồ uống nhiều đường, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng và định hướng phát triển bền vững.

Ông Phan Văn Mãi khẳng định, đây là sự nhất quán với chủ trương bảo vệ sức khỏe và là bước đi đầu tiên trong hành trình kiểm soát tiêu thụ sản phẩm chứa nhiều đường, vốn là nguyên nhân chính gây ra thừa cân, béo phì và bệnh không lây nhiễm.

Đại biểu Lê Hoàng Anh (Gia Lai) nhấn mạnh tầm quan trọng của chính sách thuế tiến bộ, lấy sức khỏe người dân, đặc biệt thế hệ tương lai làm trung tâm.

Ông cho rằng mức thuế 8 - 10% dự kiến áp dụng vào 2027 - 2028 là quá thấp và chậm so với mức độ nguy cơ hiện nay. Ông đề xuất giữ mức thuế 10% từ năm 2026 và nâng lên 20% vào năm 2030, áp thuế tuyệt đối theo hàm lượng đường như mô hình Thái Lan. Chính sách này không nhằm cấm đoán mà tạo động lực người tiêu dùng chọn lựa sản phẩm lành mạnh hơn, giảm gánh nặng bệnh tật và chi phí y tế trong tương lai.

Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng cho biết, trong quá trình xây dựng luật có hai luồng ý kiến trái chiều: một bên chưa cần thiết áp thuế ngay, bên kia thúc giục áp thuế càng sớm càng tốt.

Ông phân tích Việt Nam là một trong những nước tiêu thụ nước giải khát có đường tăng cao, dẫn đến nguy cơ béo phì và các bệnh liên quan. WHO khuyến cáo thuế TTĐB tối thiểu 20%, hiện có 107 quốc gia và 7/11 nước ASEAN đã áp thuế này. Bộ Tài chính đề xuất lộ trình thuế 8% năm 2027 và 10% năm 2028 nhằm tránh sốc cho doanh nghiệp.

Người đứng đầu ngành Tài chính cũng khẳng định, các sản phẩm như nước dừa, nước khoáng thiên nhiên, sữa và các sản phẩm từ sữa không chịu thuế TTĐB theo tiêu chuẩn quốc gia hiện hành. Bộ trưởng cam kết hoàn thiện luật vừa bảo vệ sức khỏe vừa tạo điều kiện phát triển cho doanh nghiệp.

Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam, TS.Angela Pratt nhận định, đây là thời điểm phù hợp để áp dụng thuế nhằm ngăn chặn xu hướng tiêu thụ nước giải khát có đường tăng cao và các hệ quả tiêu cực.

WHO cũng cảnh báo các ngành công nghiệp có thể phản đối với lý do tác động tiêu cực đến kinh tế, nhưng các nghiên cứu toàn cầu chứng minh thuế giúp người tiêu dùng chuyển sang lựa chọn sản phẩm ít đường hơn, đồng thời thúc đẩy nhà sản xuất điều chỉnh sản phẩm.

Bên cạnh đó, WHO hoan nghênh chính sách của Bộ Y tế Việt Nam về khám sức khỏe định kỳ miễn phí năm 2030, trong đó có thể dùng một phần nguồn thu từ thuế thuốc lá, rượu bia và nước giải khát có đường để tài trợ, giúp phát hiện sớm bệnh và giảm chi phí điều trị, nâng cao sức khỏe cộng đồng. WHO cũng lưu ý cần cân nhắc kỹ việc trích riêng nguồn thu nhằm đảm bảo hiệu quả quản lý ngân sách.

Kết luận số 176 của Tổng Bí thư Tô Lâm ngày 25/4/2025 cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng trong phòng chống dịch bệnh, quản lý bệnh mạn tính và xây dựng lối sống lành mạnh, trong đó có hạn chế sử dụng nước giải khát có đường, rượu bia, thuốc lá để giảm gánh nặng bệnh không lây nhiễm tại Việt Nam

D.Ngân