Mảnh đất E1 Bờ Tây: Giấc mơ 'Israel vĩ đại hơn' và hồi kết giải pháp hai nhà nước

Quang cảnh khu vực E1 gần khu định cư của Israel, Maale Adumim, ngày 22/8. Ảnh: Getty.

Việc phê chuẩn dự án định cư vốn bị đình trệ suốt hàng thập kỷ đã cho thấy mức độ sẵn sàng của Thủ tướng Benjamin Netanyahu trong việc dập tắt các nguyện vọng chính trị của người Palestine.

Ý tưởng xây dựng khu định cư Israel ở E1, một khu vực nhỏ song mang tính chiến lược tại Bờ Tây bị chiếm đóng, đã được đưa ra cách đây gần 30 năm, thời điểm ông Netanyahu lần đầu tham gia chính trường.

Trong suốt nhiều năm, việc khởi công tại E1 vẫn bị coi là điều cấm kỵ, bởi khu vực này giữ vai trò sống còn đối với khả năng hình thành một nhà nước Palestine trong tương lai. Thế nhưng, với quyết định vừa qua của Israel, công trình nay có thể sớm được khởi động.

Quyết định phê chuẩn cuối cùng, được thông qua hồi tuần trước, cho thấy cách ông Netanyahu cùng chính phủ cực hữu đang phớt lờ những chuẩn mực quốc tế vốn được xem là nền tảng của tiến trình hòa bình Israel – Palestine.

Kể từ sau vụ tấn công đẫm máu do Hamas tiến hành ngày 7/10/2023, châm ngòi cho cuộc chiến khốc liệt ở Gaza, Thủ tướng Benjamin Netanyahu – với sự hậu thuẫn công khai từ Tổng thống Mỹ Donald Trump và chính quyền của ông – gần như đã loại bỏ mọi khả năng thừa nhận một nhà nước Palestine, để theo đuổi viễn cảnh về một “Đại Israel” vượt ra ngoài biên giới nhà nước Do Thái thành lập năm 1948.

Các nhà phân tích nhận định, ông Netanyahu dường như cũng đã từ bỏ một định hướng từng được xem là chiến lược: thiết lập quan hệ với các quốc gia Arab ở “vòng ngoài” để gây sức ép buộc Palestine phải nhượng bộ về lãnh thổ.

Thay vào đó, ông đang dần vẽ nên một kịch bản trong đó Israel duy trì quyền kiểm soát vô thời hạn những vùng lãnh thổ chiếm được từ cuộc chiến Arab – Israel năm 1967, gồm Bờ Tây, Dải Gaza và Đông Jerusalem, đồng thời từng bước phá bỏ những nền tảng cho một nhà nước Palestine trong tương lai.

Trong chuyến thăm mới đây tại khu định cư Ofra ở Bờ Tây nhân dịp kỷ niệm 50 năm thành lập, ông Netanyahu nhắc lại: “Nửa thế kỷ trước, tôi đã đứng ở đây và nói rằng chúng ta sẽ làm mọi cách để giữ vững quyền kiểm soát đất Israel, ngăn chặn việc thành lập một nhà nước Palestine và đập tan mọi âm mưu hất chúng ta ra khỏi nơi này”.

Dù trong nhiều năm qua từng ít nhiều tỏ ra ủng hộ giải pháp hai nhà nước, nhưng tại Ofra, ông thẳng thắn tuyên bố: “Tạ ơn Chúa, chúng ta đã giữ đúng lời hứa”.

Trong một cuộc phỏng vấn gần đây với một kênh truyền hình Israel, ông Netanyahu nhấn mạnh mình đang thực hiện một “sứ mệnh lịch sử và tâm linh”, đồng thời bày tỏ sự đồng tình với tầm nhìn của phóng viên về “trọn vẹn lãnh thổ Israel”.

Giải pháp thành lập một nhà nước Palestine song song với Israel từ lâu được coi là lối thoát khả thi duy nhất cho cuộc xung đột đã kéo dài cả thế kỷ. Các nhà hòa giải trong và ngoài khu vực đều cảnh báo rằng việc xây dựng tại E1 sẽ khiến triển vọng hình thành một vùng lãnh thổ Palestine thống nhất trở nên mong manh.

Cho đến nay, mọi chính quyền Mỹ đều kịch liệt phản đối kế hoạch xây dựng khu định cư tại đây, coi đó là rào cản lớn cho một tiến trình hòa bình dựa trên đàm phán. Chính vì vậy, quyết định phê chuẩn tuần trước đã lập tức vấp phải làn sóng chỉ trích mạnh mẽ từ nhiều đồng minh truyền thống của Israel.

Niềm tin của công chúng Israel vào giải pháp hai nhà nước đã suy giảm đáng kể sau loạt vụ đánh bom tự sát đẫm máu do người Palestine tiến hành đầu những năm 2000, và càng phai nhạt hơn kể từ sau cuộc tấn công ngày 7/10. Ngay cả các chính trị gia cánh tả ở Israel giờ cũng tránh nhắc đến công thức cũ “đổi đất lấy hòa bình”, mà chỉ nói về việc duy trì một lối thoát để có thể tách biệt với người Palestine trong tương lai.

Triển vọng về một giải pháp hai nhà nước cũng ngày càng lụi tàn khi đất đai ở Bờ Tây liên tục bị chia cắt bởi các khu định cư - vốn được thúc đẩy bởi những đồng minh cực hữu mà ông Netanyahu phải dựa vào để duy trì quyền lực, trong đó có Bộ trưởng Tài chính Bezalel Smotrich.

Hiện nay, tại Bờ Tây có khoảng 500.000 người Israel sinh sống trong các khu định cư, xen giữa cộng đồng 3 triệu người Palestine. Phần lớn cộng đồng quốc tế coi những khu định cư này là vi phạm luật pháp quốc tế.

“Bây giờ, thực chất đây là chính phủ của Smotrich”, ông Daniel B. Shapiro, chuyên gia thuộc Hội đồng Đại Tây Dương (Atlantic Council) ở Washington và từng là Đại sứ Mỹ tại Israel, nhận định. Ông nói thêm: “Ông Netanyahu không thể cưỡng lại ông ta, và ông Trump thì chẳng mấy mặn mà trong việc kiềm chế”.

Phát triển E1 sẽ cho phép khu định cư Maale Adumim của Israel ở phía sau được kết nối với Jerusalem. Ảnh: Reuters.

Trong một cuộc phỏng vấn, Đại sứ Mỹ tại Israel Mike Huckabee cho rằng việc phát triển quy mô lớn ở E1 là “quyết định thuộc về chính phủ Israel, và chúng tôi sẽ không đánh giá điều đó là tốt hay xấu”.

Với ông Smotrich, việc chặn đứng hoàn toàn khả năng hình thành một nhà nước Palestine mới chính là mục tiêu cuối cùng. Ông từng tuyên bố, mỗi khu định cư mới hay mỗi căn hộ được xây dựng đều là “một chiếc đinh đóng vào quan tài của ý tưởng đó”.

Phần lớn diện tích E1 là địa hình dốc và nhiều hẻm núi, gây khó khăn cho việc xây dựng. Tuy vậy, Israel vẫn lên kế hoạch xây khoảng 3.400 nhà ở trên hai cao nguyên trong khu vực này.

“Xây dựng ở E1 có thể sẽ hoặc không ngăn cản sự ra đời của một nhà nước Palestine trong tương lai; về lý thuyết vẫn có thể tìm ra giải pháp khác”, ông Shapiro nhận định. “Nhưng điều chắc chắn là nó sẽ xóa bỏ mọi triển vọng tới đây về việc Israel thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức với Arab Saudi hay các quốc gia khác trong khu vực, đồng thời đẩy Israel vào thế cô lập hơn trên trường quốc tế – nhất là trong bối cảnh chính phủ Israel đang chuẩn bị mở rộng sự chiếm đóng quân sự ở Gaza”.

Khu vực E1 - từ viết tắt của "East 1" theo ký hiệu trên các bản đồ cũ - là vùng sa mạc gồ ghề rộng khoảng 12 km² nằm tại eo thắt của Bờ Tây, nơi kết nối phần phía bắc và phía nam của vùng lãnh thổ này. Đây được xem là một trong những khu đất trống cuối cùng có thể phát triển giữa Bờ Tây và Đông Jerusalem - khu vực chủ yếu do người Palestine sinh sống.

Việc Israel xây dựng khu định cư tại đây sẽ thu hẹp sự kết nối giữa hai phần của Bờ Tây thành một chuỗi đường xá, cầu cống và hành lang đất hẹp về phía đông, gần biên giới Jordan.

Trong nhiều thập kỷ, các chính phủ Israel liên tiếp nhắm đến E1 để tạo ra một sự liền mạch: kết nối Jerusalem với khu định cư đô thị lớn Maale Adumim nằm ngay phía đông E1, đồng thời củng cố quyền kiểm soát của Israel đối với các khu vực chiến lược xung quanh thủ đô còn tranh chấp.

Năm 1994, Thủ tướng Yitzhak Rabin chính thức đưa E1 vào phạm vi quản lý của Maale Adumim, chỉ một năm trước khi ông bị một phần tử cực đoan Do Thái ám sát. Tuy nhiên, trong bối cảnh các thỏa thuận Oslo đầu tiên giữa Israel và Palestine vừa được ký kết, ông Rabin đã không thúc đẩy xây dựng tại khu vực này. Những Thủ tướng kế nhiệm, bao gồm cả ông Netanyahu, nhiều lần tìm cách triển khai các kế hoạch xây dựng nhưng đều phải nhượng bộ trước sự phản đối của Mỹ.

Ngoài một số tuyến đường và cơ sở hạ tầng cơ bản, công trình duy nhất được xây dựng tại đây là một đồn cảnh sát Israel được dựng lên cách đây khoảng hai thập kỷ và có thể dễ dàng tháo dỡ.

Trong thời gian còn ở ngoài chính trường, ông Netanyahu từng chọn E1 làm nơi khởi động chiến dịch tranh cử nhằm giành lại ghế lãnh đạo đảng Likud.

Năm 2009, khi trở lại làm Thủ tướng, ông đã có bài phát biểu mang tính bước ngoặt. Dưới sức ép quốc tế, ông lần đầu tiên công khai ủng hộ giải pháp hai nhà nước. Ông Netanyahu cam kết theo đuổi hòa bình và đưa ra các điều kiện cho sự hình thành "một nhà nước Palestine phi quân sự" bên cạnh nhà nước Do Thái Israel.

Tuy nhiên, sau đó ông nhiều lần nhấn mạnh Israel phải duy trì quyền kiểm soát an ninh trên toàn bộ Bờ Tây, và đề cập đến khái niệm "nhà nước trừ" cho Palestine - một hình thức nhà nước với quyền lực rất hạn chế.

Ngay cả trong nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Mỹ Donald Trump, ông Netanyahu vẫn trì hoãn việc phê duyệt xây dựng ở E1, bởi khi đó Washington còn đang thúc đẩy một kế hoạch hòa bình Trung Đông.

Nhưng bối cảnh khu vực giờ đây đã hoàn toàn thay đổi. Bờ Tây đang biến đổi nhanh chóng, trong khi tương lai của Dải Gaza vẫn bất định. Israel vừa trải qua các cuộc chiến với Iran và Hezbollah ở Lebanon, đồng thời tham chiến tại Syria. Trên bản đồ, khu E1 giờ chỉ còn là một ô vuông nhỏ màu be mờ nhạt.

"Ở tầm nhìn rộng, E1 chỉ là một chi tiết rất nhỏ, hầu như không đáng quan tâm", ông Zakaria al-Qaq, chuyên gia an ninh quốc gia Palestine sống tại Đông Jerusalem, nhận định. Theo ông, ông Netanyahu đang theo đuổi sứ mệnh "tái thiết kế và định hình lại toàn bộ địa lý, nhân khẩu học, lịch sử và hệ tư tưởng của cả khu vực".

Dù vậy, vẫn còn một câu hỏi chưa có lời giải: liệu quyết định về E1 có thực sự chôn vùi giải pháp hai nhà nước, hay ý tưởng này vẫn có thể được cứu vãn?

Ông Shaul Arieli, người đứng đầu nhóm nghiên cứu T-Politography chuyên cung cấp dữ liệu về xung đột Israel-Palestine, cho biết sẽ mất nhiều tháng trước khi bất kỳ công trình nào ở E1 được khởi công. Ông lưu ý rằng việc phê duyệt diễn ra ngay trước thềm cuộc bầu cử dự kiến vào năm tới, và kết quả bầu cử mới là yếu tố quyết định tình hình thực tế.

Là chuyên gia bản đồ từng tham gia chuẩn bị cho các đoàn đàm phán chính thức của Israel, ông Arieli tin rằng việc thành lập nhà nước Palestine vẫn khả thi.

Ông thừa nhận xây dựng tại E1 sẽ làm phức tạp thêm tiến trình hòa bình, nhưng nhấn mạnh rằng mọi đề xuất hòa bình từ trước đến nay đều kêu gọi Israel từ bỏ hàng chục khu định cư. "Israel hoàn toàn có thể sơ tán khu vực đó", ông khẳng định.

Nhật Anh