Minh bạch để thúc đẩy kinh tế tuần hoàn

Từ khi Luật Bảo vệ môi trường 2020 có hiệu lực, EPR bắt đầu được áp dụng trong thực tế. Từ đầu năm 2022, các doanh nghiệp sản xuất và nhập khẩu một số mặt hàng như pin, tã lót, bao bì thuốc bảo vệ thực vật… đã nộp tiền vào Quỹ Bảo vệ Môi trường Việt Nam để thực hiện trách nhiệm thu gom, xử lý chất thải.

Theo số liệu thống kê, đến cuối năm 2024, tổng số tiền nộp vào quỹ đã đạt khoảng 1.500 tỉ đồng. Tuy nhiên, thông tin về việc sử dụng khoản tiền này – đã chi vào đâu, lĩnh vực nào được hưởng lợi, doanh nghiệp tái chế nào được chọn – vẫn chưa được công bố một cách minh bạch và thường xuyên.

Trong năm 2025, dự kiến EPR tiếp tục mở rộng sang các nhóm sản phẩm như bao bì, điện- điện tử, xe máy, ô tô, dầu nhờn, ắc quy – pin. Doanh nghiệp có thể lựa chọn một trong hai phương án: tự tổ chức thu gom - tái chế hoặc đóng góp tài chính vào Quỹ Bảo vệ Môi trường. Mức đóng góp được xác định theo chi phí tái chế chuẩn (Fs), ví dụ nhựa PET là gần 2.000 đồng/kg, nhựa hỗn hợp lên tới gần 4.000 đồng/kg.

Vấn đề khiến nhiều doanh nghiệp băn khoăn hơn cả là hệ thống thủ tục phức tạp, thiếu hướng dẫn rõ ràng và có dấu hiệu hành chính hóa. Kế hoạch tái chế hằng năm, báo cáo định kỳ, kiểm toán độc lập… đều là yêu cầu bắt buộc nhưng nhiều doanh nghiệp vẫn chưa rõ “làm thế nào là đủ”, “làm đúng rồi có được công nhận hay không”. Một số doanh nghiệp chia sẻ rằng việc chứng minh mình thực hiện đúng EPR đôi khi còn tốn thời gian và chi phí hơn cả chính hoạt động tái chế.

Không chỉ vậy, việc quản lý EPR hiện nay dường như tập trung vào kiểm tra hồ sơ hơn là hỗ trợ hành động thực chất. Trong khi hạ tầng tái chế của Việt Nam vẫn còn yếu, các doanh nghiệp có năng lực tái chế bài bản như nhựa Duy Tân hay nhóm doanh nghiệp trong Liên minh Tái chế (PRO Việt Nam) chỉ chiếm số ít. Phần lớn rác thải nhựa, bao bì vẫn đang được xử lý bởi khu vực phi chính thức, là hộ thu gom ve chai, cơ sở nhỏ lẻ, không nằm trong hệ thống EPR. Đây là lực lượng có đóng góp lớn nhưng chưa được công nhận, cũng chưa có cơ chế hỗ trợ phù hợp.

Nhiều chuyên gia và doanh nghiệp đề xuất cần chuyển từ mô hình quản lý hành chính sang số hóa và minh bạch, công khai. Việc xây dựng hệ thống dữ liệu tập trung, cho phép truy xuất hoạt động tái chế thông qua mã QR trên sản phẩm, hay kê khai điện tử với tính năng kiểm tra - đối chiếu tự động sẽ giúp doanh nghiệp dễ thực hiện hơn, cơ quan quản lý cũng dễ giám sát hơn, cộng đồng nhận thức dễ dàng hơn.

Quan trọng hơn cả là Quỹ Bảo vệ Môi trường cần được vận hành một cách công khai và minh bạch, cần công bố định kỳ các khoản thu - chi, danh sách dự án hoặc doanh nghiệp được tài trợ, tiêu chí phân bổ cho từng loại vật liệu… Đồng thời, các bên liên quan cũng nên xem xét thành lập một hội đồng giám sát độc lập có đại diện từ các hiệp hội ngành hàng, doanh nghiệp, tổ chức môi trường để đảm bảo tính khách quan và tăng cường niềm tin.

Hồng Văn