Minh bạch hóa hộ kinh doanh: Cần luật riêng để xóa vùng xám

Nhiều hộ kinh doanh đã quen với cơ chế khoán, nơi họ không cần kê khai chi tiết và ít bị kiểm tra.

Hóa đơn điện tử và “nỗi lo doanh thu thật”

Theo thống kê, cả nước hiện có khoảng 5,2 triệu hộ kinh doanh, sử dụng khoảng 9 triệu lao động, chiếm 37,5% lực lượng lao động toàn quốc. Trung bình mỗi hộ chỉ có dưới ba lao động, nhưng vai trò của họ trong nền kinh tế thì không hề nhỏ. Tuy nhiên, trong số này chỉ có khoảng 3,6 triệu hộ đang được cơ quan thuế quản lý thường xuyên. Phần còn lại chủ yếu là hộ kinh doanh mùa vụ, hoạt động không thường xuyên, chỉ phát sinh vài lần trong năm.

Sự thiếu vắng một hành lang pháp lý riêng khiến nhiều hộ hoạt động trong “vùng xám”: không đăng ký kinh doanh, không minh bạch doanh thu, không chịu sự giám sát của các cơ quan chức năng như an toàn thực phẩm, phòng cháy chữa cháy hay an ninh trật tự. Đáng chú ý, nhiều thương nhân không đăng ký kinh doanh nhưng quy mô thực tế lớn hơn cả những hộ truyền thống.

Khi chuyển sang hóa đơn điện tử, nhiều hộ kinh doanh lo lắng mất đi “vùng an toàn” cũ, thậm chí không ít người từ chối chuyển đổi lên doanh nghiệp dù thuế phải nộp có thể còn thấp hơn.

Tại tọa đàm “Hộ kinh doanh trước vấn nạn hàng giả và tuân thủ thuế” mới đây, ông Bùi Nguyễn Anh Tuấn, Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công thương), nhận định: “Khi xây dựng thể chế cho hộ kinh doanh, cần tham chiếu xu hướng và thông lệ quốc tế. Khung pháp lý cần rõ ràng, linh hoạt, khuyến khích chuyển đổi lên doanh nghiệp chính thức để được hưởng lợi ích lớn hơn và phát triển bền vững”.

Một trong những thay đổi lớn đang tác động trực tiếp đến là việc bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử, đặc biệt là hóa đơn khởi tạo từ máy tính tiền khi bán cho người tiêu dùng cuối cùng. Loại hóa đơn này không yêu cầu thông tin người mua, giúp gỡ bỏ rào cản về cung cấp dữ liệu cá nhân nhưng lại khiến “doanh thu thật” của hộ bị lộ rõ.

Bà Lê Thị Duyên Hải, Phó Tổng Thư ký Hội Tư vấn thuế Việt Nam, cho biết: “Ngay khi áp dụng hóa đơn điện tử, doanh thu của hộ kinh doanh lập tức tăng gấp 4 đến 10 lần chỉ trong tháng đầu tiên. Điều đó cho thấy ngưỡng 1 tỷ đồng để phân loại “hộ khoán lớn” là không còn phù hợp với thực tế”.

Theo bà Hải, nhiều hộ kinh doanh đã quen với cơ chế khoán, nơi họ không cần kê khai chi tiết và ít bị kiểm tra. Nay khi chuyển sang hóa đơn điện tử, họ lo lắng mất đi “vùng an toàn” cũ, thậm chí không ít người từ chối chuyển đổi lên doanh nghiệp dù thuế phải nộp có thể còn thấp hơn. Nguyên nhân là họ sợ bị kiểm soát toàn diện, sợ bị truy thu phần doanh thu chưa khai trước đây.

Cần thay đổi cách thu thuế, đơn giản nhưng hợp lý

Theo ông Nguyễn Văn Phúc, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế Quốc hội, sau hơn ba thập kỷ, khu vực hộ kinh doanh vẫn chưa có một đạo luật riêng. Luật Doanh nghiệp hiện hành điều chỉnh công ty và doanh nghiệp tư nhân, không bao phủ được đặc điểm của hộ kinh doanh cá thể.

“Không thể coi hộ kinh doanh là doanh nghiệp. Họ là một lực lượng kinh tế độc lập, có đặc thù riêng, cần một hành lang pháp lý riêng biệt để phát triển minh bạch, ổn định và bền vững”, ông Phúc nhấn mạnh.

Hiện nay, Luật Quản lý thuế cũng chưa có quy định cụ thể cho hộ kinh doanh, ngoài các nội dung về thuế khoán hoặc hóa đơn điện tử khi vượt ngưỡng doanh thu. Trong khi đó, các quy định hỗ trợ chuyển đổi hộ kinh doanh lên doanh nghiệp trong Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa còn sơ sài, thiếu lực đẩy thực tế.

Đặc biệt, theo Nghị quyết 198 của Quốc hội, hộ kinh doanh là tổ chức chịu trách nhiệm vô hạn – khác hoàn toàn với doanh nghiệp có trách nhiệm hữu hạn. Điều này cũng là điểm mấu chốt khiến nhiều hộ ngại chuyển đổi.

Nếu không có luật riêng, hộ kinh doanh sẽ mãi ở trong “khoảng xám” giữa quản lý hành chính với cá nhân và hỗ trợ pháp lý dành cho doanh nghiệp. Ông Phúc khẳng định, đã đến lúc phải nhìn nhận hộ kinh doanh là một khu vực kinh tế đặc thù – xứng đáng có một đạo luật điều chỉnh riêng biệt.

Bên cạnh hành lang pháp lý, chính sách thuế và kế toán cũng cần cải cách để phù hợp hơn với thực tiễn.

Hiện tại, mức thuế khoán áp dụng tỷ lệ như 1% hay 3% trên doanh thu không phản ánh đúng thực chất thu nhập. Với doanh thu 1 tỷ đồng/năm, hộ kinh doanh thương mại có thể chỉ lãi khoảng 6–7 triệu đồng/tháng. Do đó, thay vì chỉ căn cứ vào doanh thu, nên tính toán dựa trên thu nhập thực tế, và nếu thu nhập ở mức tối thiểu thì nên được miễn thuế.

Nếu không có luật riêng, hộ kinh doanh sẽ mãi ở trong “khoảng xám” giữa quản lý hành chính với cá nhân và hỗ trợ pháp lý dành cho doanh nghiệp.

Các chuyên gia cũng đề xuất cho phép hộ kinh doanh lớn được áp dụng phương pháp tính thuế hiện đại hơn như “đầu ra trừ đầu vào” với thuế giá trị gia tăng và “doanh thu trừ giá vốn” với thuế thu nhập cá nhân, cùng với chi phí hợp lý cho gia đình, sinh hoạt… Đồng thời, đơn giản hóa chế độ kế toán, chỉ yêu cầu sổ thu chi đối với hộ có hoạt động mua bán đơn giản, thay vì áp dụng cả 7 loại sổ như hiện nay.

Theo TS, Võ Trí Thành, Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược thương hiệu và cạnh tranh, khi chuyển từ thuế khoán sang hóa đơn điện tử, nỗi lo lớn nhất của hộ không nằm ở việc tuân thủ, mà là sợ bị “lộ” doanh thu quá khứ và bị truy thu. Vì vậy, Nhà nước cần có cam kết rõ ràng về nguyên tắc không truy thu hồi tố – đó không chỉ là một thông điệp kỹ thuật mà còn là tín hiệu tạo niềm tin, khuyến khích hộ kinh doanh minh bạch hóa.

“Nguyên tắc không truy thu chỉ hiệu quả nếu đi kèm với một chính sách thuế ổn định, dễ hiểu và công bằng. Khi hộ kinh doanh tin tưởng chính sách, họ sẽ tự nguyện chuyển đổi, và lúc đó thuế không còn là gánh nặng mà trở thành động lực để kinh doanh chuyên nghiệp hơn”, ông Thành phân tích.

Bài và ảnh: PHÚC LÂM