Mô hình thông quan tập trung – Nền tảng cho hải quan số, minh bạch và hiệu quả

Hiệu quả rõ nét từ mô hình thông quan tập trung tại Móng Cái

Theo Cục Hải quan, mô hình thông quan tập trung sẽ bao quát toàn bộ hoạt động nghiệp vụ hải quan đối với hàng hóa xuất nhập khẩu và phương tiện vận tải xuất nhập cảnh. Quy trình thủ tục cơ bản được giữ nguyên, song các khâu nghiệp vụ được phân định rõ ràng để tránh chồng chéo, đồng thời đảm bảo tính liên kết, phục vụ hiệu quả công tác quản lý nhà nước về hải quan.

Ngay từ khi áp dụng hệ thống thông quan tự động VNACCS/VCIS, một số địa phương đã chủ động nghiên cứu mô hình xử lý tờ khai hải quan tập trung ở phạm vi hẹp. Điều đó cho thấy xu hướng tất yếu trong việc tái cơ cấu tổ chức, tối ưu nguồn lực và nâng cao hiệu suất xử lý nghiệp vụ.

Hoạt động nghiệp vụ tại Hải quan cửa khẩu quốc tế Móng Cái (Quảng Ninh).

Điển hình, Cục Hải quan Quảng Ninh (nay là Chi cục Hải quan khu vực VIII) đã tiên phong xây dựng và triển khai Đề án “Mô hình thực hiện thủ tục và quản lý hải quan tập trung tại Hải quan Cửa khẩu Móng Cái.”

Trước khi thực hiện Đề án, Hải quan Cửa khẩu Móng Cái gồm 5 đội công tác với 108 cán bộ, đảm nhiệm toàn bộ khâu thủ tục, kiểm tra và giám sát tại các cửa khẩu, lối mở, điểm xuất hàng.

Năm 2017, nhằm đẩy mạnh cải cách, hiện đại hóa hải quan, đơn vị đã đề xuất xây dựng mô hình thông quan tập trung gắn với sắp xếp lại tổ chức, biên chế và được UBND tỉnh Quảng Ninh cùng Tổng cục Hải quan phê duyệt.

Từ năm 2018, mô hình chính thức được triển khai, giúp tập trung hóa khâu tiếp nhận và kiểm tra hồ sơ tại Đội Thủ tục hàng hóa XNK. Cách làm này tạo nên sự chuyên môn hóa cao, thống nhất đầu mối xử lý, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả trong thực hiện thủ tục hải quan.

Việc triển khai mô hình thực hiện và quản lý thủ tục hải quan tập trung tại Hải quan Móng Cái đã tạo bước chuyển mạnh mẽ trong cải cách, hiện đại hóa. Mô hình giúp tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, giảm tối đa thủ tục giấy tờ, đồng thời khai thác hiệu quả Hệ thống xử lý dữ liệu hải quan điện tử.

Doanh nghiệp được hỗ trợ nhanh chóng, thuận tiện hơn trong tiếp cận thông tin, văn bản pháp luật và hướng dẫn nghiệp vụ – kể cả trực tuyến và tại chỗ. Dữ liệu, báo cáo, thống kê được quản lý tập trung, đảm bảo tính chính xác, kịp thời, phục vụ hiệu quả công tác chỉ đạo điều hành.

Chi cục Hải quan khu vực XII tổ chức Hội nghị chuyên đề rà soát, kiến nghị sửa đổi, bổ sung văn bản quy phạm pháp luật.

Công tác kiểm tra, giám sát hàng hóa được chuyên môn hóa, rút ngắn thời gian thông quan, đặc biệt với tờ khai luồng Xanh. Nhờ ứng dụng hệ thống CNTT, máy soi, camera giám sát…, mô hình đã nâng cao hiệu quả quản lý, phòng ngừa tiêu cực, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và hoạt động thương mại biên giới.

Kết quả này không chỉ giúp Móng Cái trở thành điểm sáng trong cải cách thủ tục hải quan mà còn là bước chuẩn bị quan trọng cho việc triển khai quy hoạch tổng thể các kho, bãi và địa điểm tập kết hàng hóa xuất nhập khẩu đến năm 2030.

Sau thời gian triển khai, Đề án mô hình thông quan tập trung tại Hải quan Móng Cái đã đạt mục tiêu tinh gọn tổ chức bộ máy cấp Đội/Tổ, phù hợp mô hình quản lý chung của ngành Hải quan. Nguồn lực được bố trí hợp lý, hoạt động hiệu quả, đảm bảo tính chuyên sâu, chuyên trách ở từng bộ phận, giúp quy trình nghiệp vụ vận hành thông suốt và khoa học.

Mô hình không chỉ tạo thuận lợi cho hoạt động xuất nhập khẩu, giảm thời gian và chi phí cho doanh nghiệp mà còn giúp công tác xử lý thủ tục tập trung, thống nhất, kịp thời phát hiện và tháo gỡ vướng mắc phát sinh, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về hải quan.

Từ thành công của Đề án tại Móng Cái, thực hiện chỉ đạo của Cục Hải quan, Chi cục Hải quan khu vực III đã xây dựng Đề án thí điểm mô hình thông quan tập trung với 2 Đội Thông quan phân chia theo loại hình; tổ chức lại 4 Hải quan cửa khẩu thành 3 Hải quan cửa khẩu; tái cấu trúc 2 Hải quan ngoài cửa khẩu.

Mô hình mới hứa hẹn nâng cao chất lượng phục vụ, góp phần tăng kim ngạch xuất nhập khẩu, thu ngân sách và cải thiện môi trường đầu tư – kinh doanh, tạo sức hút cho các khu kinh tế, khu công nghiệp, trung tâm logistics của thành phố. Đây cũng là bước đi cụ thể hiện thực hóa định hướng “chuyển từ tư duy quản lý sang tư duy phục vụ”, phù hợp mô hình chính quyền địa phương hai cấp “gần dân, gần doanh nghiệp”.

Theo Cục Hải quan, việc thí điểm thông quan tập trung không chỉ giúp tối ưu tổ chức, tinh gọn biên chế mà còn nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, kiểm soát chặt chẽ các khu vực trọng điểm, giảm tiếp xúc trực tiếp và thời gian thông quan, đồng thời hỗ trợ phòng ngừa tiêu cực, tăng mức độ hài lòng của doanh nghiệp.

Hoạt động nghiệp vụ tại Hải quan cửa khẩu Móng Cái (Chi cục Hải quan khu vực VIII).

Hoàn thiện quy trình, hướng tới thông quan số hóa 100%

Theo Cục Hải quan, mô hình thông quan tập trung phải bao quát toàn bộ hoạt động nghiệp vụ đối với hàng hóa xuất nhập khẩu và phương tiện vận tải xuất nhập cảnh. Quy trình thủ tục cơ bản được giữ nguyên, song các khâu nghiệp vụ được phân định rõ ràng, tránh chồng chéo, đồng thời vẫn đảm bảo liên kết thống nhất trong quản lý.

Về trình tự thực hiện, Đội Thông quan sẽ là đầu mối kiểm tra chi tiết hồ sơ, xử lý kết quả kiểm tra (chuyển luồng, đưa hàng về bảo quản, giải phóng hàng), cập nhật kết quả trên hệ thống và thực hiện ấn định thuế, xử lý vi phạm khi có phát sinh. Đơn vị này cũng tiếp nhận, xử lý hồ sơ khai sửa đổi – bổ sung trong và sau thông quan đối với tờ khai luồng Vàng.

Song song với triển khai mô hình, toàn bộ chứng từ hồ sơ hải quan được số hóa 100%, giúp hệ thống tự động kiểm tra, đối chiếu khai báo, rút ngắn thời gian xử lý, đảm bảo quy trình thông quan nhanh chóng, minh bạch và thuận lợi hơn cho doanh nghiệp.

Công tác nghiệp vụ của cơ quan hải quan tại Hải quan Cửa khẩu cảng Đình Vũ. Ảnh: Trần Huy Cường

Tăng cường kiểm soát sau thông quan, đảm bảo quản lý chặt chẽ

Để vừa đảm bảo thủ tục thông quan nhanh chóng, đơn giản, vừa tăng cường hiệu quả quản lý, Cục Hải quan cho biết việc triển khai Mô hình thông quan tập trung sẽ gắn liền với công tác phúc tập hồ sơ sau thông quan theo quy trình cụ thể.

Theo đó, hệ thống sẽ tự động rà soát danh sách tờ khai xuất nhập khẩu (luồng Xanh, Vàng, Đỏ) đã thông quan để xác định hồ sơ cần phúc tập dựa trên nguyên tắc quản lý rủi ro. Các hồ sơ này được kiểm tra, lưu trữ và theo dõi chặt chẽ, đặc biệt là những trường hợp hàng hóa được đưa về bảo quản chờ kết quả kiểm tra chuyên ngành, tham vấn, giám định hoặc phân tích phân loại.

Đồng thời, Đội Thông quan sẽ chủ động trao đổi thông tin với Hải quan cửa khẩu/ngoài cửa khẩu và Đội phúc tập kiểm tra sau thông quan để xử lý các nghiệp vụ liên quan, thực hiện quy trình miễn, giảm hoặc không thu thuế phát sinh trong quá trình kiểm tra hồ sơ, đảm bảo tính minh bạch và thống nhất trong quản lý nhà nước về hải quan.

Khi triển khai Mô hình thông quan tập trung, Hải quan cửa khẩu và ngoài cửa khẩu đảm nhiệm khâu kiểm tra thực tế hàng hóa (bước 3), đề xuất xử lý kết quả kiểm tra như thay đổi hình thức, mức độ kiểm tra, đưa hàng về bảo quản hoặc giải phóng hàng. Kết quả kiểm tra được cập nhật trực tiếp lên hệ thống để xác nhận hoàn thành đối với tờ khai luồng Đỏ.

Trường hợp hàng hóa cần lấy mẫu phân tích, giám định hoặc phân loại, Hải quan cửa khẩu thực hiện việc lấy mẫu, gửi đơn vị chuyên môn và theo dõi hồ sơ cho đến khi hoàn thiện. Đơn vị cũng thực hiện các thủ tục đưa hàng về bảo quản, giải phóng, hủy tờ khai, đồng thời theo dõi chặt chẽ các trường hợp hàng chưa thông quan.

Ngoài ra, Hải quan cửa khẩu/ngoài cửa khẩu được xử lý vi phạm hành chính, ấn định thuế khi phát hiện sai phạm trong quá trình kiểm tra thực tế, và tiếp nhận hồ sơ khai sửa đổi, bổ sung trong hoặc sau thông quan đối với tờ khai luồng Đỏ, đảm bảo quy trình minh bạch, kịp thời và đúng quy định.

Hải quan cửa khẩu và ngoài cửa khẩu trao đổi thông tin với Đội Thông quan và Đội phúc tập kiểm tra sau thông quan để xử lý công việc theo chức năng, giám sát hàng hóa tại các khu vực kiểm tra tập trung, kho, bãi, cảng, kho ngoại quan, kho CFS, kho hàng không kéo dài và cảng cạn.

Các đơn vị này thực hiện thủ tục và quản lý hàng hóa quá cảnh, trung chuyển, chuyển cửa khẩu, kinh doanh chuyển khẩu, hàng gửi kho ngoại quan, đồng thời áp dụng quy trình miễn, giảm, không thu thuế khi phát sinh trong quá trình kiểm tra. Hải quan ngoài cửa khẩu còn quản lý hàng gia công, sản xuất xuất khẩu.

Song song, các đơn vị áp dụng biện pháp kiểm soát hải quan để phòng chống buôn lậu, gian lận thương mại, vận chuyển trái phép hàng hóa, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, phòng chống hàng giả, ma túy, khủng bố, rửa tiền và các hành vi vi phạm pháp luật hải quan.

Trong trường hợp phát hiện lô hàng có dấu hiệu vi phạm sau khi đã thông quan, Hải quan cửa khẩu/ngoài cửa khẩu tạm dừng, kiểm tra thực tế và trao đổi thông tin với Phòng Quản lý rủi ro, Đội Phúc tập, Kiểm tra sau thông quan để phân tích, đánh giá và thực hiện thủ tục kiểm tra sau thông quan.

Hải quan cửa khẩu quốc tế Móng Cái tăng cường đối thoại, đồng hành cùng doanh nghiệp FDI phát triển bền vững.

Hoàn chỉnh quy trình theo dõi thu ngân sách đến công tác xử lý vi phạm

Theo Cục Hải quan, mô hình thông quan tập trung cần đảm bảo theo dõi số thu NSNN từ hàng hóa XNK theo địa bàn tỉnh, thành phố, đồng thời tính chính xác các khoản thu vượt dự toán từ thuế XNK qua biên giới đất liền. Việc cập nhật chứng từ điện tử nộp NSNN liên quan đến xử lý vi phạm hành chính cũng phải kịp thời, với cơ chế xác thực để xác định thời điểm người vi phạm nhận biên bản, quyết định, đảm bảo tuân thủ các hạn định pháp lý.

Căn cứ Luật NSNN 2025, NSNN trung ương hưởng 100% thuế XNK và thuế NK bổ sung; các khoản phân chia ngân sách trung ương – địa phương (thuế GTGT, tiêu thụ đặc biệt, bảo vệ môi trường) được trích tỷ lệ tối đa 20% số tăng thu, riêng thuế XNK qua biên giới đất liền vượt thu, địa phương được hưởng tối đa 10% số tăng thu.

Về kiểm tra và xác định trị giá hải quan, tham vấn hiện thực hiện ở hai cấp: Cục Hải quan địa phương (nay là Chi cục Hải quan khu vực) và chi cục hải quan (cửa khẩu/ngoài cửa khẩu). Trong mô hình thông quan tập trung, tham vấn được tập trung thực hiện tại cấp Chi cục Hải quan khu vực.

Theo Cục Hải quan, việc xử lý vi phạm hành chính (VPHC) hiện nay tuân theo Luật Xử lý VPHC và các nghị định hướng dẫn. Trong mô hình thông quan tập trung, toàn bộ thủ tục xử lý VPHC được thực hiện trên môi trường điện tử, bao gồm lập, gửi biên bản và quyết định bằng phương thức điện tử.

Ngày 25/6/2025, Quốc hội ban hành Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Xử lý VPHC (hiệu lực từ 1/7/2025), cùng các Nghị định hướng dẫn như Nghị định 190/2025/NĐ-CP, cho phép xử lý VPHC điện tử.

Các biên bản hải quan khác (ví dụ: xác minh, làm việc, xác định trị giá tang vật, tạm giữ, tịch thu, khám người/phương tiện, tiêu hủy tang vật) cần chữ ký của các bên liên quan, bao gồm cơ quan chuyên môn, đại diện cơ quan tài chính và người chứng kiến.

Cục Hải quan nhấn mạnh rằng cơ sở hạ tầng, kỹ thuật và thông tin phải được đảm bảo từ cả phía cơ quan có thẩm quyền, tổ chức/cá nhân vi phạm và các bên liên quan. Việc xử lý VPHC điện tử phải đảm bảo: Tuân thủ pháp luật về VPHC, giao dịch điện tử và các quy định liên quan. Bảo đảm tính toàn vẹn, xác thực, an toàn, đúng mục đích và phạm vi dữ liệu. Kết nối hệ thống, chia sẻ dữ liệu và cung cấp thông tin chính xác, kịp thời cho cơ quan quản lý và giám sát.

Xác thực biên bản điện tử được thực hiện theo ba hình thức: Chữ ký số; Xác thực sinh trắc học bằng hình ảnh khuôn mặt hoặc vân tay; Biên bản lập và gửi hoàn toàn bằng phương thức điện tử không cần ký. Hiện nay, các tổ chức khai hải quan đã sử dụng chữ ký số, nhưng các cá nhân vi phạm và các bên liên quan khác vẫn chưa được trang bị chữ ký số để thực hiện thủ tục điện tử đầy đủ.

Để thực hiện xử lý VPHC trên môi trường điện tử, cần triển khai ký số hoặc xác thực. Tuy nhiên, pháp luật hiện chỉ quy định việc gửi quyết định xử phạt điện tử, chưa có hướng dẫn lập biên bản điện tử. Chứng từ điện tử nộp NSNN là cơ sở xác định cá nhân, tổ chức vi phạm đã thi hành quyết định xử phạt hay chưa, từ đó phục vụ các thủ tục hải quan liên quan. Hiện việc cập nhật chứng từ này lên hệ thống kế toán thuế chưa kịp thời, gây khó khăn trong theo dõi và xử lý vi phạm.

Việc xử lý VPHC điện tử chỉ thực hiện khi đáp ứng các điều kiện về cơ sở hạ tầng, kỹ thuật và thông tin, gồm: cơ quan và cá nhân/tổ chức vi phạm có phương tiện điện tử phù hợp; hệ thống bảo mật, an toàn thông tin, xác thực điện tử và lưu trữ dữ liệu đảm bảo; phần mềm, cơ sở dữ liệu kết nối hoặc chia sẻ dữ liệu với hệ thống quốc gia về VPHC và các hệ thống quản lý nhà nước liên quan.

Lưu Hiệp