Mùa trồng sâm đất trên 'mũi đá' Ma Cha Va

Gần hết tháng Giêng Ất Tỵ, khu vực từ trung tâm xã Y Tý đến xã A Lù vẫn trong những ngày sương mù, giá lạnh. Ở nơi có độ cao hơn 2.000 m so với mực nước biển, mùa đông dường như vẫn chưa muốn rời đi. “Ông trời” mang chiếc chăn mây khổng lồ trắng như bông bao phủ lên khắp các bản làng người Mông, người Hà Nhì nơi đây, có khi cả tuần không thấy ánh nắng mặt trời. Đợt rét này chưa qua, đợt rét khác lại đến, mà rét đậm, rét hại khiến con người và vạn vật đều như co cụm lại trong nhịp sống chầm chậm. Mùa này, mở cửa ra là sương mù theo gió ùa ngay vào nhà, hơi thở cũng đầy khói sương, người ta chỉ muốn ngồi hơ tay bên bếp lửa trong ngôi nhà tường đất dày tới 50 cm hoặc ngủ vùi trong đống chăn ấm.

Mặc dù sương mù vẫn chưa tan, cái lạnh làm tê ngón tay, ngón chân nhưng ở thôn Ngải Thầu Hạ, nơi có thể chạm tới mây trời, từ sáng sớm chị Lồ Thị Dỉ đã cùng chị em trong thôn vác cuốc ra mảnh nương gần nhà. Sau vụ thu hoạch sâm đất cuối năm trước, mảnh nương bỏ không, cỏ và cây bụi mọc lên rồi héo úa vì sương muối và băng giá. Mùa này, những củ sâm đất giống được ủ trong lớp đất mỏng đã “thức dậy” sau giấc ngủ đông, đâm ra những chiếc mầm xanh mập mạp. Có những củ sâm giống màu tím đỏ như mầm riềng nhú mầm ra khi “nghe tiếng gọi của nàng xuân”. Tháng Ba là mùa trồng sâm đất trên núi Ma Cha Va nên khắp các nương đồi đều vui như ngày hội, người người rủ nhau đi trồng sâm, tiếng gọi nhau vang vang khắp xóm.

Trong khi chị Dỉ đi trước cuốc đất thành từng hố thì ở phía sau một phụ nữ Mông khác bỏ phân vào hố đất, rồi một người khác trộn đất với phân mục cho thật đều và đặt vào những củ sâm đất giống đang nhú mầm xanh, phủ lên một lớp đất mỏng. Nở nụ cười tươi, chị Dỉ khoe với chúng tôi những củ sâm giống đẹp nhất của gia đình. Chị bảo trong vụ sâm đất năm trước gia đình thu hoạch được 3,5 tấn củ, bán được hơn 20 triệu đồng. So với trồng ngô thì cây sâm đất đem lại giá trị kinh tế cao hơn nhiều lần, giúp bà con trên núi Ma Cha Va có thêm thu nhập trang trải cuộc sống. Mỗi gốc sâm chăm sóc tốt sẽ cho thu hoạch từ 5 - 7 kg củ. Cây sâm đất vừa có thể bán củ ăn và bán củ giống cho thương lái đến tận thôn thu mua. Năm trước sâm được mùa, được giá nên các hộ người Mông trong thôn đều phấn khởi.

Cùng với một số người đến đổi công giúp gia đình chị Dỉ trồng sâm cho kịp thời vụ, anh Sùng A Tùng, Bí thư Chi bộ thôn Ngải Thầu Hạ phấn khởi bảo: Thôn Ngải Thầu Hạ có 92 hộ người Mông thì có tới 90% hộ trồng sâm đất - còn gọi là củ Hoàng sin cô. Trên núi Ma Cha Va đất đai màu mỡ, khí hậu phù hợp nên trồng sâm rất tốt. Năm 2024, mỗi hộ trồng sâm đất đều có thu nhập từ 10 triệu đồng trở lên nhờ bán củ sâm. Trong đó, có những hộ thu từ 20 - 50 triệu đồng, như các ông: Sùng A Páo, Vàng A Dùng, Sùng A Hòa… Thậm chí có hộ có nhiều đất, trồng được nhiều sâm, bán được tới 70 triệu đồng như ông Sùng A Sài. Bà con người Mông thôn Ngải Thầu Hạ đón Tết vui hơn vì có thêm 9 hộ thoát nghèo. Một số gia đình nhờ bán sâm mà có tiền xây nhà mới khang trang. Năm nay, đồng bào Mông ở Ngải Thầu hạ trồng gần 20 ha sâm đất, tăng khoảng 3 ha so với năm trước.

Từ thôn Ngải Thầu Hạ, tôi theo đường bê tông xuyên qua biển sương mù, ngược dốc lên thôn Ngải Thầu Thượng. Mặc dù chỉ cách thôn Ngải Thầu Hạ khoảng 1 km nhưng Ngải Thầu Thượng là thôn cao nhất trên núi Ma Cha Va, cũng được các “phượt thủ” định danh là thôn người Mông cao nhất Việt Nam. Theo những người già nơi đây kể, trước đây một số gia đình trẻ ở Ngải Thầu Hạ di chuyển lên đây sinh sống, khai khẩn đất đai để trồng ngô, hình thành nên bản Mông này. Ngải Thầu Thượng nằm ngay dưới đỉnh Ma Cha Va, có những cánh rừng tống quá sủ cổ thụ bạt ngàn, đất đai rộng rãi và màu mỡ nên ngày càng có nhiều hộ người Mông di chuyển lên đây lập nghiệp. Đến nay, Ngải Thầu Thượng đã có hơn 90 hộ người Mông sinh sống.

Nhớ lại cách đây khoảng 10 năm, tôi đã có chuyến ngược dốc 5 km từ trung tâm xã Ngải Thầu cũ, qua Phìn Chải 2, Chin Chu Lìn, Cán Cấu, Ngải Thầu Hạ để lên Ngải Thầu Thượng. Ngày đó, đường lên thôn vẫn là đường đất, đi lại rất khó khăn, chỉ có xe máy lên được. Vào ngày trời mưa, bà con phải để xe dưới Ngải Thầu Hạ, rồi đi bộ lên thôn vì đường dốc và trơn trượt. Thời điểm đó, Ngải Thầu Thượng vẫn là bản Mông hoang sơ, heo hút ít người biết tới. Trên đỉnh núi quanh năm sương mù và mây phủ, người Mông làm nhà tường đất dày tới 50 cm để chống lại sương mù, giá rét, băng tuyết. Bây giờ trở lại, Ngải Thầu Thượng đã thay đổi nhiều, có đường bê tông đến tận thôn, có điện lưới quốc gia, dọc đường thôn đã có những ngôi nhà xây cấp 4, nhà xây 2 tầng khang trang.

Trong khi dưới thôn Ngải Thầu Hạ vẫn còn sương mù bao phủ và một trận mưa rào ào xuống bất ngờ thì vượt qua sương mù, lên tới Ngải Thầu Thượng ở độ cao trên 2.100 m so với mực nước biển, ai cũng vỡ òa niềm vui vì nhìn nắng vàng ấm áp trải khắp núi rừng. 4 giờ chiều, nhìn xuống phía dưới là biển mây trắng bồng bềnh đẹp như miền cổ tích. Ánh nắng chiều xuyên qua những tầng mây, ánh lên màu vàng rực rỡ; tầng tầng, lớp lớp mây nối nhau trùng điệp như sóng biển trào dâng.

Mùa này, hoa đào trên núi Ma Cha Va đang nở rộ đẹp đến nao lòng. Ở nơi cao nhất, mùa đông lạnh nhất, những nụ hoa đào ngủ qua mùa đông, thậm chí qua tết 1 tháng khi trời nắng ấm mới bung nở. Thật thú vị khi thấy những nụ đào ở đây mập mạp như hạt ngô, nở ra bông to, cánh hoa dày và đỏ đậm khác hẳn với hoa đào dưới núi. Còn những cây đào rừng thì bung ra từng chùm hoa như hàng ngàn, hàng vạn chiếc chuông nhỏ treo trên cành cây. Đào rừng khi đến kỳ nở là bung hoa cả cây, nhìn đỏ rực như ngọn lửa trên sườn núi.

Mùa trồng sâm đất ở Ngải Thầu Thượng cũng đông vui, nhộn nhịp không kém dưới Ngải Thầu Hạ. Trên vạt nương dốc ngay đầu thôn, bà con người Mông đang khẩn trương giúp nhau trồng sâm. Những chị người Mông bắp chân săn chắc gùi từng lù cở phân mục và củ sâm đất giống, vượt dốc từ nhà ra nương. Những thiếu nữ mặc váy xòe hoa rực rỡ dàn hàng ngang cuốc đất tạo thành những hố đều tăm tắp, vừa chăm chỉ làm việc vừa nói chuyện vui, tiếng cười giòn tan trên sườn núi. Những chàng trai Mông vạm vỡ mang cả máy cày lên nương để cày đất cho tơi, chờ mùa sâm mới bội thu. Trên mảnh nương chênh vênh dốc đứng, hàng chục người cùng say sưa lao động, tiếng nói cười rộn vang, khói đốt nương mờ ảo, nhìn xuống là biển mây trắng giữa nắng vàng đẹp như một bức tranh.

Anh Sùng A Xá, chủ nương sâm đất nghỉ tay gọt những củ sâm đất ruột vàng như mật ong để mọi người ăn cho mát. Đi làm nương mệt đến mấy, chỉ cần ăn mấy củ sâm là tỉnh cả người, bao nhiêu mệt mỏi dường như tan biến. Tặng tôi những củ sâm già tím lịm để từ vụ thu hoạch trước Tết, anh Xá giọng hào sảng bảo: Sâm đất trồng trên núi Ma Cha Va là ngon nhất, củ nào cũng mọng nước, vị giòn ngọt, thanh mát. Chả thế mà vụ sâm đất vừa qua thương lái từ thành phố Lào Cai đánh xe ô tô vượt hơn 100 km lên tận thôn thu mua sâm của bà con nơi đây. Củ to, củ nhỏ đều mua hết với giá trung bình 6.000 - 7.000 đồng/kg. Cuối vụ, giá sâm lên 9.000 - 10.000 đồng/kg mà không có nhiều để bán. Gia đình anh Xá bán được khoảng 4 tấn sâm, thu về gần 30 triệu đồng. Năm nay, gia đình anh Xá trồng khoảng 1,5 tạ sâm giống. Một số nhà chung tiền mua hàng tấn phân gà ủ trấu từ dưới xuôi chuyển lên để bón cho sâm mọc tốt hơn, mong đến tháng 11 sâm lại được mùa, được giá như năm trước.

Buổi chiều muộn, “mũi đá” Ma Cha Va hùng vĩ gió thổi lồng lộng và lạnh tái tê. Tôi chia tay Ngải Thầu trong niềm cảm phục ý chí kiên cường, sức lao động bền bỉ của đồng bào Mông nơi đây đã chinh phục núi đá làm nên những mùa sâm bội thu trên đỉnh Ma Cha Va bốn mùa sương gió. Mong một ngày gần nhất, đoạn đường kết nối thôn Ngải Thầu Thượng sang thôn Phan Cán Sử, Trung Chải (xã Y Tý) sớm được đổ bê tông để người dân đi lại thuận tiện và nhiều du khách biết đến nơi này, lên Ma Cha Va “săn mây”, ngắm hoa đào nở, trải nghiệm mùa trồng sâm đất ở bản Mông cao nhất Việt Nam.

Tuấn Ngọc