Mỹ-châu Âu ngày càng xa, liệu có đến mức khó quay đầu?

“Gửi người bạn Mỹ thân mến, châu Âu là đồng minh gần gũi nhất của các bạn, không phải gánh nặng” - đó là thông điệp mà Thủ tướng Ba Lan Donald Tusk đăng trên mạng mạng xã hội X sau khi chính quyền Tổng thống Donald Trump đầu tháng này công bố Chiến lược An ninh Quốc gia mới của Mỹ.

Truyền thông phương Tây gọi văn bản này là “một gáo nước lạnh tạt xuống các thủ đô châu Âu”. Tuy nhiên, Chiến lược An ninh Quốc gia chỉ là một trong số nhiều bất đồng giữa chính quyền ông Trump với các đồng minh truyền thống của Washington ở lục địa già trong vài tháng qua.

Tổng thống Mỹ Donald Trump cùng các nhà lãnh đạo châu Âu và Ukraine tại Nhà Trắng hồi tháng 8. Ảnh: THE NEW YORK TIMES

Bất mãn gia tăng

Theo tờ The New York Times, trọng tâm của mọi cuộc tranh luận hiện nay trong quan hệ Mỹ - châu Âu chính là tương lai xung đột Nga-Ukraine - cuộc chiến mà chính quyền Tổng thống Trump đang tìm mọi cách để chấm dứt, còn châu Âu thì cảm thấy mình bị gạt sang một bên trong nỗ lực của Washington.

Trong những tháng qua, đội ngũ của ông Trump đã tích cực làm việc với đại diện của Nga và Ukraine. Kết quả của những nỗ lực là 3 vòng đàm phán giữa Moscow và Kiev tại Thổ Nhĩ Kỳ, cùng một cuộc gặp thượng đỉnh giữa Tổng thống Trump và Tổng thống Nga Vladimir Putin tại Alaska vào tháng 8.

Điểm chung của những kết quả này là sự vắng mặt của châu Âu. Mới đây, Mỹ còn gây sốc cho các đồng minh với đề xuất hòa bình 28 điểm cho cuộc chiến, trong đó gồm nhiều điều khoản mà châu Âu cho là “làm hài lòng Nga” và bất lợi cho Ukraine.

Các nước châu Âu sau đó đã tìm cách gia tăng tiếng nói bằng những cuộc họp liên tục của “Liên minh thiện chí”, nhóm E3 (Anh, Pháp, Đức),... để khẳng định cam kết ủng hộ với Ukraine.

Những ngày qua, loạt thủ đô châu Âu đã tiếp đón nồng hậu Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky như một cử chỉ cho thấy châu Âu sát cánh cùng Ukraine trước khi Kiev gửi cho Mỹ kế hoạch hòa bình sửa đổi do nước này soạn thảo.

Ngày 15-12, tại thủ đô Berlin (Đức), các lãnh đạo châu Âu đã cùng ông Zelensky tham dự cuộc họp với đặc phái viên của Mỹ Steve Witkoff và con rể của Tổng thống Donald Trump là ông Jared Kushner để thảo luận về kế hoạch hòa bình do Mỹ soạn thảo. Sau đó, châu Âu cũng sát cánh cùng ông Zelensky trong cuộc điện đàm với ông Trump.

Sau các cuộc họp, Tổng thống Zelensky nói rằng các cuộc thảo luận tại Berlin “không hề dễ dàng”, nhưng đã mang lại “tiến triển thực chất” liên quan vấn đề bảo đảm an ninh.

Bên cạnh cuộc chiến ở Ukraine, một bất đồng khác tồn tại giữa châu Âu và chính quyền ông Trump là cách Nhà Trắng nhìn nhận vai trò của châu Âu. Tổng thống Mỹ tuần trước chỉ trích các lãnh đạo châu Âu là “yếu kém”, đồng thời ám chỉ rằng ông sẽ ủng hộ các ứng viên chính trị châu Âu có cùng tầm nhìn với ông về châu lục này.

Bình luận của ông Trump lặp lại một số ý chính trong Chiến lược An ninh Quốc gia công bố ngày 4-12. Tài liệu này chỉ trích các “kỳ vọng phi thực tế” của “quan chức châu Âu” ủng hộ Ukraine, lên án Liên minh châu Âu (EU) vì “kiểm duyệt tự do ngôn luận”, hoan nghênh “tầm ảnh hưởng gia tăng của các đảng phái yêu nước”, và cảnh báo về nguy cơ “xóa bỏ bản sắc văn minh” ở châu Âu.

Tài liệu đã khiến cả châu Âu dậy sóng. Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa ngày 9-12 đã cảnh báo chính quyền ông Trump không được can thiệp vào công việc của châu Âu. Trong khi đó, Thủ tướng Merz cho rằng một số nội dung trong chiến lược an ninh mới của Mỹ là “không thể chấp nhận”.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, phái đoàn Mỹ và các nhà lãnh đạo châu Âu sau cuộc họp tại thủ đô Berlin (Đức) ngày 15-12. Ảnh: X

Châu Âu có thể làm gì?

Kể từ khi Tổng thống Trump quay lại Nhà Trắng, các lãnh đạo châu Âu đã duy trì sự điềm tĩnh đáng kể trước những phát ngôn và hành động của ông, và cho đến nay vẫn tránh được một cuộc xung đột công khai có thể cắt đứt hoàn toàn quan hệ xuyên Đại Tây Dương.

Giới quan sát cho rằng những diễn biến gần đây là minh chứng cho sự kết thúc của quan hệ xuyên Đại Tây Dương truyền thống, mở đường cho một kiểu quan hệ mới.

“Tôi cho rằng điều mọi người đang chứng kiến là một ‘thỏa thuận xuyên Đại Tây Dương’ mới, trong đó châu Âu chấp nhận và thích ứng với thực tế rằng quan hệ xuyên Đại Tây Dương sẽ mang tính giao dịch hơn, điều kiện hơn, bao gồm cả vấn đề phòng thủ tập thể” - TS Alexandra de Hoop Scheffer, chủ tịch Quỹ German Marshall (Mỹ), nói với đài npr.

Bà de Hoop Scheffer cho rằng châu Âu cần làm 3 việc cùng lúc. Thứ nhất, tiếp tục hợp tác với Mỹ khi lợi ích song trùng. Thứ hai, tự đi con đường riêng khi lợi ích khác biệt. Và thứ ba, xây dựng liên minh với các cường quốc khác có cùng quan điểm.

Nhiều quan chức an ninh đương nhiệm và tiền nhiệm của châu Âu cho rằng câu hỏi trọng tâm giờ đây không còn là liệu châu Âu có tiếp quản phần lớn trách nhiệm về quốc phòng và an ninh hay không, mà là khi nào điều đó sẽ xảy ra.

Việc Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio vắng mặt tại cuộc họp gần đây của các ngoại trưởng NATO - điều chỉ xảy ra vài lần trong lịch sử liên minh - đã gây lo ngại trong giới chức EU và NATO.

Trước những đòn công kích dồn dập từ chính quyền ông Trump, EU đang âm thầm xây dựng các cơ chế bảo đảm an ninh mới phòng trường hợp NATO không còn đáng tin cậy.

“Câu hỏi đặt ra là liệu chúng ta có cần thêm những bảo đảm an ninh và những sắp xếp thể chế để sẵn sàng phòng khi Điều 5 bất ngờ không được thực thi hay không” - Ủy viên Quốc phòng EU Andrius Kubilius nói với POLITICO cuối tháng 11.

Ông Kubilius, cựu Thủ tướng Lithuania, cho biết ông muốn tận dụng năm tới để làm rõ hơn các quy định trong điều khoản này nhằm xác định các hành động mà các nước sẽ thực hiện khi bảo vệ lẫn nhau.

Ông nhắc đến bình luận gần đây của Đại sứ Mỹ tại NATO Matthew Whitaker rằng Đức nên tiếp quản vị trí quân sự cao nhất trong NATO từ tay Mỹ. Cho đến gần đây, Đức vẫn kiên định ủng hộ một NATO do Mỹ dẫn dắt. Nhưng dưới thời Thủ tướng Merz, Berlin đang đàm phán với Paris về khả năng lực lượng răn đe hạt nhân của Pháp đóng góp vào an ninh châu Âu.

Thách thức đối với châu Âu là làm sao biến lời nói thành hành động. Cái giá phải trả có thể rất lớn là vì tăng cường phòng thủ lục địa sẽ buộc phải hy sinh phần nào chi tiêu phúc lợi, điều có thể khiến các chính phủ sụp đổ.

Một rào cản khác là vấn đề thể chế. Vì Mỹ là đối tác lớn nhất trong NATO, nên khối này không phải là nơi các đồng minh có thể lên kế hoạch cho một tương lai “hậu Mỹ.” “Làm vậy sẽ phản bội mục đích tồn tại của NATO” - một nhà ngoại giao cấp cao của liên minh nói với POLITICO.

Đối với nhiều người châu Âu, thông điệp hiện nay không phải Mỹ muốn xa rời châu Âu mà Washington muốn châu lục này gánh vác nhiều hơn cho an ninh khu vực. Một số quan chức châu Âu nhắc rằng ngay cả khi chính quyền ông Trump muốn rời NATO, quốc hội Mỹ cũng có thể ngăn cản.

THẢO VY