Mỹ - Iran: Mềm nắn, rắn buông?

Tổng thống Mỹ cho biết ông không hy vọng sẽ lao vào một cuộc xung đột với Iran và cho rằng các nhà lãnh đạo của Iran thật là “ích kỷ” khi không tìm kiếm một thỏa thuận để giảm bớt các lệnh trừng phạt của Mỹ. “Iran có thể làm những gì họ muốn, tôi cũng vậy, tôi có nhiều thời gian nhưng đất nước của họ đang gặp khó khăn về kinh tế... Các nhà lãnh đạo Iran nên quan tâm đến người dân”, ông Trump nói.

Về phía Iran, trong một tuyến bố ngày 25-6, Đô đốc Ali Shamkhani - Tổng Thư ký Hội đồng Tối cao về an ninh quốc gia (CSSN), khẳng định chính quyền Tehran đã quá mệt mỏi trước “thái độ ngạo mạn” của các nước châu Âu, mà theo ông, đang ngày càng gia tăng áp lực buộc Iran tiếp tục thực hiện các cam kết, trong lúc các bên còn lại không hoàn thành phận sự của mình. Ông Shamkhani nhấn mạnh là các nước châu Âu ký kết thỏa thuận đã không có đủ nỗ lực nhằm cứu vãn thỏa thuận, theo đó, Iran đình chỉ chương trình hạt nhân quân sự đánh đổi lấy việc quốc tế dỡ bỏ trừng phạt.

Hồi đầu năm 2019, các nước châu Âu tuyên bố lập ra Instex, một hệ thống trao đổi hàng hóa phi tiền tệ, nhằm giúp các công ty nước ngoài làm ăn với Iran lách khỏi các trừng phạt của Mỹ. Dự án này cho đến nay chưa được thực thi. Theo lãnh đạo CSSN, chính quyền Tehran sẽ cương quyết thực thi các cảnh báo trong tối hậu thư gửi đến các nước tham gia thỏa thuận Vienna 2015 (gồm Pháp, Anh, Đức, Nga và Trung Quốc) hồi đầu tháng 5-2019. Cụ thể, kể từ ngày 7-7, Iran sẽ từ bỏ 2 cam kết của thỏa thuận, liên quan đến một dự án xây dựng lò phản ứng nước nặng và tỉ lệ làm giàu nhiên liệu uranium tối đa được phép (3,67%).

Ngày 26-6, Tổng thống Mỹ Donald Trump nêu khả năng về một cuộc tấn công chớp nhoáng nhằm vào Iran.

Tehran cảnh báo sẽ khởi động lại dự án xây dựng lò phản ứng nước nặng ở Arak (miền Trung Iran) và rằng, vào ngày 27-6, trữ lượng uranium làm giàu của họ đã vượt quá giới hạn 300 kg cho phép của thỏa thuận 2015. Điều này có thể khiến Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) cáo buộc Iran đã vi phạm các cam kết của mình. Ngay sau tuyên bố của Tehran, Pháp cảnh báo: nếu Iran vi phạm thỏa thuận, đây sẽ là “một sai lầm nghiêm trọng, một phản ứng tồi trước các áp lực từ Mỹ”.

Ngày 25-6 Iran cáo buộc Hoa Kỳ đã “đóng vĩnh viễn cánh cửa ngoại giao” với nước này, một ngày sau khi Mỹ công bố các lệnh trừng phạt mới. Các biện pháp trừng phạt này, về cơ bản mang tính biểu tượng, nhằm vào nhà lãnh đạo tối cao của Iran, ông Ayatollah Ali Khamenei và một số tướng lĩnh trong lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo. Những biện pháp trừng phạt mới này đã bị Moscow lên án là “gây bất ổn”. Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov cảnh báo tình hình xung quanh Iran đang phát triển theo hướng một kịch bản nguy hiểm.

Nếu như quân đội Iran tỏ vẻ cứng rắn thì Tổng thống Iran lại tỏ ra mềm mỏng hơn. Ngày 26-6, Tổng thống Iran Hassan Rouhani cam đoan với người đồng cấp Pháp Emmanuel Macron qua điện thoại rằng đất nước ông không muốn có chiến tranh với bất cứ quốc gia nào, kể cả với Hoa Kỳ, theo hãng tin IRNA.

Theo cựu Ngoại trưởng Pháp Hubert Védrine, xung quanh ông Trump có Cố vấn An ninh quốc gia John Bolton, Ngoại trưởng Mike Pompeo. Hai nhân vật này có cùng quan điểm là phải làm cho chính quyền Tehran sụp đổ, gây ra nội chiến, bóp nghẹt kinh tế Iran đến mức mà phe ôn hòa, những người đã chơi lá bài thỏa thuận hạt nhân với cựu Tổng thống Obama, bị mất uy tín. Đó là mục đích trong chiến lược của phe cứng rắn tại Washington, qua đó, thúc đẩy phe cực đoan tại Iran nổi lên. Và lúc đó, Hoa Kỳ sẽ nói rằng phe cực đoan đang lãnh đạo Iran, rằng Obama đã sai lầm khi tin tưởng vào kịch bản này.

Nhưng, vào giờ chót, ông Trump lại chần chừ, muốn hãm kế hoạch này lại một chút và không muốn đi xa như vậy. Dường như Tổng thống Mỹ đã nói với lãnh đạo một số nước là người dân Iran chưa nghèo khổ lắm vì đây là một trong những phương cách phũ phàng để có được một thỏa thuận hạt nhân theo các điều kiện của ông. Tuần trước, Tổng thống Trump thừa nhận là đã hủy bỏ lệnh oanh kích Iran chỉ vài phút trước khi chiến dịch này bắt đầu. Bên trong chính quyền ông Trump cũng có những người ôn hòa, như quyền Bộ trưởng Quốc phòng Patrick Shanahan (người sắp từ chức).

Lãnh đạo tối cao Iran, ông Ayatollah Ali Khamenei cương quyết từ chối đàm phán với Mỹ vì cho rằng chính quyền Washington không đáng tin cậy.

Mặc dù tuyên bố quyết tâm bảo vệ các lực lượng và lợi ích của Mỹ trên khắp thế giới, ông Shanahan cho rằng hiện giờ cả quân đội Mỹ, lẫn lợi ích của Mỹ chưa bị ai đụng đến và những vụ tấn công tàu dầu ở vùng biển Oman chỉ là vấn đề về giao thông hàng hải thế giới, phải được giải quyết ở cấp độ quốc tế. Tổng thống Trump có vẻ nghiêng về lập trường này, chính vì vậy mà ông không trả đũa ngay dù đã lớn tiếng cáo buộc Iran.

Cũng theo ông Védrine, ngay từ đầu, phe cứng rắn tại Iran muốn đối đầu với Mỹ. Họ sống được nhờ vào điều này, qua đó, kiểm soát và ngăn cản một xã hội hiện đại tại Iran. Họ cần có một tình hình căng thẳng và nêu ra mối đe dọa, tố cáo Mỹ là đế quốc. Nhưng tại Iran cũng có những lưỡng lự, chần chừ. Tóm lại, không phải cả nước Mỹ hay cả nước Iran đều muốn xảy ra xung đột.

Đã có lúc Tổng thống Mỹ tỏ vẻ hòa hoãn, nhiều lần kêu gọi đối thoại với Tehran nhưng theo nhận định của AFP, trước việc lãnh đạo tối cao Ali Khamenei dứt khoát không muốn nói chuyện với Mỹ, ông Trump chưa biết phải đối phó ra sao. Aaron David Millier, nguyên là nhà thương thuyết dưới thời các chính quyền Mỹ trước đây, cho biết vấn đề là chính quyền ông Trump không thật sự biết họ muốn gì.

Colin Kahl, một cựu quan chức chính quyền Obama, cảnh báo là cuộc đấu võ mồm triền miên giữa Mỹ với Iran và việc căng thẳng leo thang gần đây có nguy cơ dẫn đến một cuộc chiến tranh mà cả hai đều tuyên bố là muốn tránh. Đại sứ Iran tại Liên Hiệp Quốc ngày 24-6 lên tiếng cảnh cáo tình hình tại Vùng Vịnh hiện “rất nguy hiểm” và nói rằng thương thảo với Mỹ là điều không thể làm được trong hoàn cảnh bị đe dọa và gia tăng các biện pháp trừng phạt.

Người ta có thể hy vọng vào Hội nghị Thượng đỉnh G20 đang diễn ra tại Nhật Bản. Thủ tướng Shinzo Abe vừa công du Tehran. Ông Trump có thể không ủy nhiệm nhưng cũng không ngăn cản ông Abe làm trung gian. Tình hình Vùng Vịnh rất quan trọng đối với Nhật Bản vì một phần lớn lượng dầu mỏ cung ứng cho Nhật Bản được vận chuyển qua khu vực và eo biển Ormuz.

Không loại trừ khả năng là trong cơ chế hoạt động của G20, các trao đổi có thể làm xuất hiện một công thức nào đó cho phép giữ thể diện cho cả Hoa Kỳ và Iran, cho ông Trump và giới lãnh đạo Iran.

Mộc Thạch (tổng hợp)