Nâng chuẩn năng lực môn Toán của học sinh Việt Nam nhìn từ kết quả đánh giá PISA

Trong báo cáo này, có nhiều điểm đáng chú ý về khoảng cách điểm số giữa học sinh các vùng miền, khu vực; đặc biệt là điểm số môn Toán của học sinh Việt Nam với các nước phát triển.

Học sinh Hà Nội trải nghiệm tại Ngày hội công nghệ thông tin. Ảnh tư liệu: Thanh Tùng/TTXVN

Chênh lệch vùng miền, khu vực trong kết quả PISA

Chương trình PISA do Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) khởi xướng và điều phối là một trong những công cụ đánh giá diện rộng quốc tế có uy tín, giúp các quốc gia đo lường năng lực của học sinh 15 tuổi trong các lĩnh vực nền tảng như Đọc hiểu, Toán học và Khoa học – những năng lực thiết yếu để sống, học tập và làm việc hiệu quả trong thế kỷ XXI. PISA chu kỳ 2022 có sự tham gia của Việt Nam và 80 quốc gia-vùng lãnh thổ. Tất cả học sinh tham gia được làm chung một bài thi (cùng định dạng, yêu cầu thuộc các lĩnh vực Đọc hiểu, Toán học và Khoa học) và trả lời chung phiếu khảo sát (cùng các phiếu khảo sát giáo viên, hiệu trưởng).

Theo kết quả PISA 2022 do OECD công bố ngày 5/12/2023, điểm trung bình môn Toán của học sinh Việt Nam đạt 469 điểm, môn Đọc hiểu là 462 điểm, môn Khoa học là 472 điểm; đều rất sát mức trung bình của OECD là 472 điểm.

Việt Nam đứng thứ 31/81 quốc gia về Toán, 34/81 quốc gia về Đọc và 35/81 quốc gia về Khoa học, trong khu vực ASEAN chỉ đứng sau Singapore. Đây là kết quả đáng khích lệ, cho thấy nỗ lực và hiệu quả trong hoạch định chính sách giáo dục của Việt Nam, dù nguồn đầu tư chỉ khoảng 13.800 USD cho mỗi học sinh giai đoạn 6 - 15 tuổi (trong khi số liệu từ OECD là xấp xỉ 75.000 USD).

Tuy nhiên, Báo cáo quốc gia vừa được Bộ Giáo dục và Đào tạo công bố cho thấy, qua phân tích kết quả đánh giá học sinh theo giới tính, vùng - miền, điều kiện kinh tế - xã hội…, vẫn còn khoảng cách về cơ hội và thành tích học tập giữa các nhóm đối tượng khác nhau.

Cụ thể, ở cả ba miền Bắc - Trung - Nam hay khu vực thành thị, nông thôn và vùng sâu, vùng xa, điểm trung bình các môn của học sinh nam đều cao hơn học sinh nữ. Ở miền Bắc, chênh lệch điểm trung bình giữa nữ và nam là 9,70; miền Trung chênh lệch điểm trung bình giữa nữ và nam là 11,71; miền Nam chênh lệch điểm trung bình giữa nữ và nam là 9,46.

Học sinh khu vực thành thị có kết quả cao nhất và có khoảng cách khá lớn so với hai khu vực nông thôn và vùng sâu, vùng xa (0,32SD và 0,67SD). Học sinh nông thôn cũng có kết quả cao hơn so với học sinh vùng sâu, xa (0,37SD).

Đáng chú ý, học sinh miền Bắc có kết quả học Toán cao hơn so với học sinh miền Trung (xấp xỉ 0,19SD) và học sinh miền Nam (xấp xỉ 0,17SD); còn học sinh hai miền Nam và Trung có kết quả học Toán tương đương nhau (xấp xỉ 0,02SD).

Đa số học sinh cả ba miền Bắc, Trung, Nam phát triển năng lực Toán học ở mức độ 2 và 3; trong đó, học sinh đạt mức độ 2 nhiều nhất (28% - 32%), chỉ số ít đạt mức độ 6.

Khu vực thành thị có nhiều học sinh đạt mức độ 5 và 6 nhất (gần 7,5% so với 2,6% ở nông thôn và 1% ở miền núi, vùng sâu, xa); số học sinh ở mức độ 1 là hơn 18,7%. Trong khi đó, gần 78,8% học sinh miền núi và vùng sâu, vùng xa chỉ đạt mức độ 1 và 2.

So sánh với các quốc gia khác, tỉ lệ học sinh Việt Nam đạt mức phát triển năng lực mức độ 2 trở lên cao hơn so với khối OECD (72,7% và 68,9%); đạt mức phát triển năng lực 1 thấp hơn khối này (27,3% so với 30,8%).

Đặc biệt, Việt Nam có khoảng 5% học sinh đạt mức phát triển năng lực Toán học cao nhất (mức 5-6). Chỉ số này của Việt Nam cao hơn so với Thái Lan và Philippines, thấp hơn so với Hoa Kỳ và Pháp không đáng kể; tuy nhiên thấp hơn nhiều so với Singapore (41%) và Hàn Quốc (22%).

Bên cạnh đó, Báo cáo quốc gia cũng chỉ rõ: Các điều kiện khách quan về gia đình học sinh (như nghề nghiệp của cha mẹ, điều kiện kinh tế - xã hội của gia đình và trình độ học vấn của cha mẹ) có tương quan chặt chẽ tới kết quả đạt được của học sinh. Những học sinh có điều kiện gia đình tốt có xu hướng đạt được kết quả cao hơn và ngược lại. Các điều kiện chủ quan của học sinh (như chuyên cần trong học tập, trình độ học vấn cao nhất học sinh mong đợi, định hướng nghề nghiệp tương lai) cũng có tương quan cùng chiều, mạnh mẽ với kết quả học tập lĩnh vực Toán học, Đọc hiểu và Khoa học.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quốc Khánh, Phó Cục trưởng Cục Quản lý chất lượng (Bộ Giáo dục và Đào tạo) cũng cho biết một điểm đặc biệt: Dữ liệu PISA thu thập từ hiệu trưởng nhà trường cho thấy, tỷ lệ phụ huynh tham gia vào trường học và việc học đã giảm đáng kể trong giai đoạn 2018-2022 ở nhiều quốc gia, nền kinh tế. Tuy nhiên, tình hình không như vậy ở Việt Nam. Năm 2022, có 62% học sinh Việt Nam học tại các trường trong năm học trước đó, có ít nhất một nửa số gia đình đã thảo luận về sự tiến bộ của con mình với giáo viên theo đề nghị của riêng họ và 67% theo đề nghị từ giáo viên. Sự tham gia trao đổi của phụ huynh với giáo viên trong giai đoạn 2018-2022 giúp học sinh có kết quả học tập ổn định hơn hoặc cải thiện hơn trong môn Toán. Điều này cho thấy tính đúng đắn, thuyết phục khi Chương trình giáo dục phổ thông 2018 yêu cầu, khuyến khích sự tham gia của phụ huynh trong giáo dục phát triển phẩm chất, năng lực của mỗi học sinh.

Đến thời điểm này, khảo sát chính thức PISA chu kỳ 2025 vừa được thực hiện thành công trên máy tính tại các địa phương của Việt Nam. Kết quả sẽ được tập trung phân tích theo 6 vùng kinh tế- xã hội để phục vụ các chính sách đầu tư cho giáo dục, phù hợp với điều kiện và yêu cầu phát triển nhân lực, kinh tế - xã hội của mỗi vùng.

Kinh nghiệm phát triển năng lực Toán cho học sinh Việt Nam

Nhìn từ kết quả báo cáo, Phó Cục trưởng Cục Quản lý chất lượng (Bộ Giáo dục và Đào tạo) Phạm Quốc Khánh nhận định, Chương trình đánh giá học sinh quốc tế PISA cho thấy khoảng cách rõ rệt giữa học sinh Việt Nam và Singapore trong môn Toán. Trong khi chỉ 5% học sinh Việt Nam đạt mức độ 5-6, thì Singapore có tới 41% học sinh đạt hai mức cao nhất này (mức trung bình của các nước OECD là 9%).

Theo OECD, với môn Toán, học sinh đạt bậc 5 có thể giải quyết bài toán có nhiều bước suy luận, vận dụng khái niệm trừu tượng trong tình huống mới, còn học sinh đạt bậc 6 thể hiện năng lực mô hình hóa phức tạp, phản biện sâu sắc và sáng tạo trong giải quyết vấn đề.

Chương trình giáo dục phổ thông 2018 cấp Trung học Cơ sở của Việt Nam nhằm giúp học sinh phát triển các phẩm chất, năng lực đã được hình thành và phát triển, tự điều chỉnh bản thân theo các chuẩn mực chung của xã hội, biết vận dụng các phương pháp học tập tích cực để hoàn chỉnh tri thức và kĩ năng nền tảng, có những hiểu biết ban đầu về các ngành nghề và có ý thức hướng nghiệp để tiếp tục học lên Trung học Phổ thông, học nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động. Cách tiếp cận đánh giá của PISA cũng tương đồng như vậy khi đặt vấn đề: Đánh giá khả năng của học sinh tuổi 15 trong việc sử dụng kiến thức và kỹ năng đọc, toán và khoa học để giải quyết các vấn đề trong cuộc sống; hành động trong gia đình, cộng đồng địa phương và xã hội rộng lớn hơn.

Tuy nhiên, chương trình Toán lớp 9 Việt Nam theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 chủ yếu dừng ở mức kỹ thuật: Giải phương trình, chứng minh hình học, xử lý số liệu cơ bản. Năng lực Toán của học sinh lớp 9 Việt Nam hiện chủ yếu tương ứng với bậc 3-4 trong thang đánh giá PISA; chỉ những học sinh khá giỏi, được đào tạo nâng cao mới tiếp cận được bậc 5. Bậc 5 PISA tương đương với mức độ vận dụng cao của học sinh lớp 9 Việt Nam, đặc biệt ở những em khá - giỏi có khả năng suy luận và giải quyết vấn đề tốt. Bậc 6 PISA thường chỉ đạt được bởi học sinh chuyên Toán; học sinh được tiếp cận Toán nâng cao; học sinh trong các chương trình quốc tế, song bằng hoặc dự bị du học.

Trong khi đó, Singapore có tới 41% học sinh đạt hai mức cao nhất này. Các chuyên gia cho rằng, thành công của Singapore không đến từ nội dung sách giáo khoa đơn thuần mà là nhờ chiến lược giảng dạy và đào tạo giáo viên mang tính hệ thống. Các học sinh Singapore đạt mức 5-6 là cơ sở quan trọng cho việc cung ứng nhân lực tiềm năng chất lượng cao - điều mà quốc gia này tập trung ưu tiên trong chính sách phát triển giáo dục. Singapore đã chứng minh rằng, nếu có chiến lược đúng, ngay cả trong một xã hội châu Á, việc đạt tới đỉnh cao tư duy toán học không phải là điều xa vời.

Phương pháp giảng dạy ở Singapore lấy học sinh làm trung tâm, tập trung phát triển năng lực giải quyết vấn đề, tư duy bậc cao và kỹ năng hợp tác. Đây là lý do cốt lõi giúp học sinh đạt được bậc 5-6 trong PISA.

Cùng với đó, trụ cột đưa đến thành công của Singapore trong việc nâng cao chất lượng giáo dục đó là đào tạo giáo viên. Việc tuyển chọn đầu vào ngành sư phạm của nước này rất khắt khe, chỉ 30% học sinh Trung học Phổ thông xuất sắc được vào ngành sư phạm. Tất cả giáo viên đều được đào tạo tại Viện Giáo dục Quốc gia Singapore, với chương trình đào tạo tích hợp kiến thức chuyên môn sâu, kỹ năng sư phạm hiện đại và thực tập dài hạn tại trường học. Sau khi ra trường, giáo viên bắt buộc tham gia phát triển nghề nghiệp thông qua các khóa học, hội thảo, hội nghị chuyên môn và các nhóm nghiên cứu sư phạm. Lương giáo viên tại Singapore tương đương các ngành nghề hấp dẫn khác, có hỗ trợ tài chính học tập và bảo hiểm toàn diện.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quốc Khánh cho rằng, để nâng chuẩn chương trình Toán lớp 9 theo hướng tiếp cận bậc 5 và 6 của PISA, Việt Nam cần xây dựng chương trình bổ trợ có tính tích hợp, phát triển năng lực tư duy bậc cao, qua đó phát hiện và ưu tiên các cơ hội giáo dục yêu cầu cao cho những học sinh có tiềm năng này. Mục tiêu là phát triển năng lực toán học trong tình huống thực tế; nâng cao khả năng tư duy phản biện, phân tích, đánh giá và trình bày lập luận toán học. Phương pháp dạy học môn Toán cần tăng cường bài toán mở, bài toán ngữ cảnh thực, thay vì chỉ giải kỹ thuật; đồng thời, tổ chức hoạt động nhóm, tranh luận giải pháp, trình bày lập luận.

Đối với giáo viên, Việt Nam cũng cần phát triển đội ngũ thông qua đào tạo chính quy, phát triển nghề nghiệp liên tục và cơ chế đãi ngộ cạnh tranh để giáo viên trở thành nhà nghiên cứu thực tiễn ngay trong trường học.

Từ kết quả đánh giá PISA, các chuyên gia giáo dục đã khuyến nghị một số chính sách để nâng cao hiệu quả giáo dục, thu hẹp khoảng cách giữa các vùng miền. Theo đó, Chính phủ cần tiếp tục triển khai các chính sách phát triển kinh tế - xã hội; thực hiện kết nối các yếu tố phát triển nguồn nhân lực, cơ chế tài chính công bằng và hệ thống hỗ trợ xã hội; huy động đa dạng và hiệu quả nguồn lực đầu tư cho giáo dục.

Bộ Giáo dục và Đào tạo cần thường xuyên thực hiện đánh giá khách quan, trung thực, tổng thể năng lực cá nhân của học sinh, gắn liền với kế hoạch giáo dục chung của nhà trường ở phạm vi tỉnh, thành phố và quốc gia. Từ đó, không ngừng cải tiến chất lượng, đầu tư các điều kiện bảo đảm thực hiện tốt Chương trình giáo dục phổ thông, hướng đến mục tiêu phát triển giáo dục phổ thông toàn diện và phát triển phẩm chất năng lực học sinh.

Việt Hà (TTXVN)