Năng lượng tái tạo thúc đẩy chiến lược tăng trưởng xanh của Việt Nam

Gam màu tích cực của năng lượng tái tạo

Trong bối cảnh chuyển dịch năng lượng toàn cầu và biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét, năng lượng tái tạo đang được xác định như một trụ cột chiến lược trong quá trình hướng đến tăng trưởng xanh của Việt Nam.

Trước yêu cầu chuyển đổi và thực hiện cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, Việt Nam đang thúc đẩy mạnh mẽ các giải pháp xanh trong ngành năng lượng. Bên lề Diễn đàn “Đầu tư phát triển năng lượng hướng tới mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao và bền vững” sáng ngày 21/8, PGS.TS. Vũ Trọng Lâm, Giám đốc kiêm Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, nhấn mạnh: “Năng lượng tái tạo trở thành giải pháp kép, vừa đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, vừa bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu”.

PGS.TS. Vũ Trọng Lâm, Giám đốc kiêm Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật (ngoài cùng bên trái). Ảnh: Phương Thảo

PGS.TS. Vũ Trọng Lâm cho biết, trong hơn một thập kỷ qua, đặc biệt từ năm 2017, năng lượng tái tạo Việt Nam đã có những bước tiến mạnh mẽ cả về quy mô và đa dạng hóa mô hình.

Theo số liệu của Bộ Công Thương, tính đến cuối năm 2023, tổng công suất nguồn điện của quốc gia vượt trên 80 GW, trong đó năng lượng tái tạo (không bao gồm thủy điện lớn) chiếm khoảng 26%, tương đương hơn 21 GW. Dẫn đầu là điện mặt trời với 18,6 GW công suất lắp đặt, tăng vọt so với chỉ 86 MW vào năm 2018, đưa Việt Nam trở thành quốc gia có công suất điện mặt trời lớn nhất Đông Nam Á và nằm trong nhóm 10 quốc gia phát triển nhanh nhất thế giới.

Song song với đó, ngành điện gió dù xuất phát chậm hơn, song cũng đã đạt khoảng 4.000 MW đến cuối năm 2023, với nhiều dự án điện gió ngoài khơi đang được xúc tiến tại các tỉnh ven biển như Bạc Liêu, Sóc Trăng, Bình Thuận và Ninh Thuận. Ngoài ra, thủy điện vừa và nhỏ vẫn đóng vai trò quan trọng với khoảng 7.000 MW, hỗ trợ điều tiết phụ tải hiệu quả.

Không những phát triển về quy mô, ngành năng lượng tái tạo còn mở rộng về mô hình với hiệu quả cao. Điện mặt trời áp mái phát triển mạnh với hơn 100.000 hệ thống, tổng công suất trên 7 GW, giúp giảm áp lực lên hệ thống truyền tải. Năng lượng sinh khối (khoảng 350 MW) đang được khai thác tại các vùng nông nghiệp, trong khi điện từ chất thải sinh hoạt được triển khai tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Cần Thơ.

Về chính sách hỗ trợ, cơ chế FIT từ năm 2017-2018 đã là đòn bẩy đầu tư mạnh, song song với ưu đãi thuế, tín dụng và thuê đất. Quy hoạch điện VIII (năm 2023) đặt mục tiêu năng lượng tái tạo chiếm 30,9-39,2% năm 2030 và 67-71% năm 2050, tạo tầm nhìn dài hạn. Con số này còn tăng hơn trong Quy hoạch VIII điều chỉnh.

Kết quả từ thực tiễn này, ước tính từ 2019-2023, việc chuyển đổi sang năng lượng tái tạo đã giúp giảm khoảng 30-35 triệu tấn CO₂ mỗi năm, là đóng góp trực tiếp vào mục tiêu Net Zero. “Hơn nữa, những thành tựu này đã giúp nâng cao vị thế của Việt Nam trong hợp tác năng lượng khu vực và quốc tế”, ông Lâm nhất mạnh.

Bài toán thực tế trong phát triển điện sạch

Mặc dù có những thành tựu đáng ghi nhận, quá trình phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức cần được giải quyết cấp bách để đảm bảo tính bền vững và hiệu quả kinh tế xã hội.

PGS. TS. Lâm cho rằng, một trong những “điểm nghẽn” lớn nhất hiện nay là hạ tầng lưới truyền tải chưa theo kịp tốc độ phát triển công suất điện tái tạo, đặc biệt ở các vùng Nam Trung Bộ và Tây Nguyên, dẫn đến hiện tượng quá tải vào giờ cao điểm và phải cắt giảm công suất phát, ảnh hưởng lớn tới hiệu quả đầu tư.

Ngành năng lượng vẫn đối diện nhiều "điểm nghẽn" cần giải quyết để phát triển bền vững. Ảnh minh họa

Thách thức thứ hai xuất phát từ sự không ổn định về nguồn cung, điện mặt trời bị ảnh hưởng bởi mùa mưa giảm 20-30%, gió yếu thời điểm giữa năm làm hạn chế hiệu suất tuabin, trong khi thiếu các hệ thống lưu trữ quy mô lớn khiến nguồn năng lượng tái tạo khó có thể điều tiết phụ tải cần thiết, dẫn đến sự phụ thuộc vào nhiệt điện hoặc nhập khẩu khi sản lượng giảm đột ngột.

Thứ ba, chính sách hỗ trợ còn thiếu tính bền vững. Sau khi cơ chế FIT kết thúc (2020 với điện mặt trời, 2021 với điện gió), hàng loạt dự án với tổng công suất khoảng 4.500 MW rơi vào tình trạng đình trệ do chưa có cơ chế thanh toán thay thế rõ ràng. Thủ tục phê duyệt, đấu nối, ký hợp đồng mua bán điện (PPA) còn kéo dài, trong khi quy định kỹ thuật cho các loại hình mới vẫn đang trong quá trình xem xét.

Cuối cùng, sự chênh lệch cung - cầu nguồn điện tác động rõ rệt, khi nguồn sạch tập trung tại miền Trung và miền Nam trong khi nhu cầu điện lớn nhất lại nằm ở Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Hồng, tạo sức ép lên hệ thống truyền tải, tăng tổn thất điện năng, ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế và độ tin cậy của hệ thống.

Trước thực trạng này, ông Lâm đưa ra định hướng chiến lược phát triển năng lượng tái tạo của Việt Nam trong giai đoạn tới cần dựa trên các nguyên tắc bền vững, cân bằng, hội nhập và tự chủ công nghệ. Trước hết là việc xây dựng cơ cấu nguồn điện hợp lý, với điện gió, mặt trời, sinh khối và thủy điện nhỏ là trụ cột, đi kèm công nghệ lưu trữ và điều độ thông minh để giữ ổn định hệ thống là ưu tiên hàng đầu. Nâng cấp hạ tầng truyền tải tại các vùng trọng điểm cũng rất cần thiết để khắc phục tình trạng thừa điện và thiếu điện phân vùng.

Song song với đó, Việt Nam cần phát triển công nghiệp hỗ trợ, khuyến khích sản xuất thiết bị trong nước nhằm giảm nhập khẩu và thúc đẩy ngành cơ khí, điện tử. Về cơ chế thị trường, cần hoàn thiện khung pháp lý, mở rộng hợp đồng mua bán điện trực tiếp và thiết lập đấu thầu minh bạch, đồng thời xây dựng biểu giá điện hợp lý và khuyến khích lưu trữ năng lượng.

Cuối cùng, ông Lâm định hướng: “Chiến lược phát triển năng lượng tái tạo phải gắn kết chặt chẽ với mục tiêu tăng trưởng xanh. Điều này đòi hỏi sự phối hợp liên ngành - từ quy hoạch sử dụng đất, bảo vệ môi trường, đào tạo nhân lực chất lượng cao đến hợp tác quốc tế về tài chính xanh và chuyển giao công nghệ”.