Nét văn hóa tâm linh trong đời sống đương đại

Áo Cô Bơ, Cô Chín thêu phượng lối cổ

Nghề thêu gắn liền với tín ngưỡng

Người dân Đông Cứu vẫn kể nhau nghe câu chuyện về Tiến sĩ Lê Công Hành dưới triều Lê Thần Tông. Trong chuyến đi sứ sang phương Bắc thế kỷ XVII, ông học được kỹ nghệ thêu tinh xảo rồi mang về truyền dạy cho dân làng. Từ đó, mảnh đất quê ông trở thành chiếc nôi của nghề thêu Việt, nơi mỗi nếp nhà đều gắn với khung thêu, chỉ màu. Từ truyền thống ấy, Đông Cứu hình thành làng nghề chuyên thêu khăn chầu, áo ngự - những bộ lễ phục lộng lẫy phục vụ nghi lễ hầu đồng trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ.

Thêu khăn chầu, áo ngự là công việc đặc biệt, bởi đó không chỉ là nghề may mặc, mà còn là một nghi lễ văn hóa tâm linh. Người thợ thêu Đông Cứu được ví như “những họa sĩ thầm lặng”, bởi trên nền vải, họ thêu nên cả một thế giới huyền ảo của rồng phượng, mây nước, mặt trời, sóng bạc... Ông Nguyễn Thế Du, Chủ tịch Hội làng nghề thêu Đông Cứu chia sẻ: “Thêu khăn áo hầu đồng đòi hỏi đôi tay khéo léo và kiến thức sâu về tín ngưỡng, về từng giá hầu, từng nhân vật và tuân thủ quy chuẩn khắt khe về hình thức, màu sắc, họa tiết”.

Người thợ phải nắm vững kỹ thuật thêu cổ, kết hợp nhiều thao tác phức tạp: Vừa nhồi đặc chỉ, vừa thêu xoắn, vừa bắt nét quanh kim tuyến sao cho mềm mại, tinh xảo. Kỹ thuật “bắt nét kim tuyến” tạo viền cho chùm vân, vảy rồng, móng rồng; “nhồi lộn kim tuyến” dùng cho họa tiết mây, hình thắt, đường cong. Để thêu những hình ảnh sống động như rồng, phượng, cá, chim, mặt trời, nghệ nhân còn áp dụng thêu quắn (se hai sợi chỉ to - nhỏ) hoặc “thêu thắt thịt” nhồi cao, tạo hiệu ứng ba chiều nổi bật.

Trên nền vải ấy, mỗi bộ áo trở thành một câu chuyện sống động: Áo các ông Hoàng thêu rồng uốn lượn, thân rồng lấp lánh kim tuyến, vảy nhồi nổi như đang cuộn mình trong mây, đôi mắt rực sáng giữa nền chỉ vàng - biểu trưng cho quyền uy, khí phách và trí tuệ của bậc anh hùng “hộ quốc an dân”.

Áo Thánh Mẫu rực rỡ phượng bay, đôi cánh xòe mềm mại, những dải mây và chuỗi hạt thêu quanh tạo cảm giác chuyển động uyển chuyển, vừa sang trọng, vừa nữ tính. Còn áo các Cô lại mang sắc màu phớt nhẹ như sương mai, thanh khiết mà sâu lắng, gợi nét trong trẻo, dịu dàng...

Giữ nhịp thêu xưa giữa đời sống mới

Hơn 80% hộ dân Đông Cứu vẫn còn gắn bó với nghề thêu, nhưng thử thách chưa bao giờ ít. Hàng công nghiệp giá rẻ tràn vào, lớp trẻ ngày càng xa nghề. Có người từng nói: “Nếu chỉ để mưu sinh, chắc chẳng ai còn ngồi cả tháng để hoàn thành một bộ áo”.

Thế nhưng, người thợ Đông Cứu vẫn kiên trì bám nghề. Họ học cách kết hợp thêu tay với thêu máy, vừa giữ hồn truyền thống, vừa thích nghi với thời cuộc. Một bộ khăn áo đơn giản có giá vài chục triệu đồng, nhưng những “tòa” khăn áo cầu kỳ, tuân thủ nghi lễ và kỹ thuật cổ có thể trị giá đến vài trăm triệu đồng - đó là giá của tài hoa, của lòng thành kính gửi trong từng mũi kim, sợi chỉ.

Để nghề thêu không chỉ là ký ức của quá khứ, Đông Cứu đặc biệt chú trọng truyền dạy và đào tạo thế hệ trẻ. Từ kiến thức lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng đến kỹ thuật thêu cổ điển, những nghệ nhân cao niên tận tâm chỉ bảo lớp học trò từng mẹo nghề, từng cách pha màu, bắt nét sao cho tinh xảo. Nhờ đó, làng nghề đang hình thành một thế hệ nghệ nhân trẻ - vừa kế thừa tinh hoa truyền thống, vừa sáng tạo để thích ứng với thời đại.

Trong số ấy có gương mặt tiêu biểu Nguyễn Thị Xuân (28 tuổi), sinh ra trong gia đình ba đời làm nghề thêu. Tốt nghiệp Đại học Kinh tế Quốc dân, Xuân từng làm việc tại một ngân hàng ở Hà Nội với mức lương ổn định. Nhưng giữa guồng quay phố thị, cô nhận ra niềm vui thực sự không nằm ở những con số hay giấy tờ, mà trong khung thêu, sợi chỉ và câu chuyện văn hóa ẩn chứa trong mỗi bộ áo. Quyết định trở về quê, tiếp nối nghề cha ông, trở thành bước ngoặt đưa cô vào hành trình vừa giữ nghề, vừa mở hướng đi mới cho nghề truyền thống Đông Cứu.

Quyết định ấy không hề dễ dàng. Xuân phải học lại nghề từ cha mẹ, kiên nhẫn từng ngày với những thao tác đòi hỏi sức bền, sự tập trung và lòng tôn kính. Cô mở kênh TikTok, nơi mỗi video vừa là lát cắt nghệ thuật, vừa là cách quảng bá sản phẩm. Người xem được chiêm ngưỡng những tác phẩm nghệ thuật: Tà áo trắng tinh khôi của Cô Bơ, sắc đỏ rực rỡ của Bà Chúa Thác Bờ, ánh kim tuyến lấp lánh trên áo Ông Hoàng Mười. Không chỉ dừng ở hình ảnh, mỗi video còn giới thiệu kỹ thuật thêu, ý nghĩa tâm linh và câu chuyện văn hóa gắn với từng bộ lễ phục, giúp người xem hiểu sâu hơn về giá trị tinh thần của nghề.

Nhờ mạng xã hội, sản phẩm làng nghề đã đến gần hơn với công chúng - từ những người yêu văn hóa dân gian đến khách hàng trong và ngoài nước. Với Xuân, đó là cách kể lại câu chuyện của cha ông, đưa hồn nghề ra khỏi những gian nhà xưa, bước vào đời sống hiện đại bằng ngôn ngữ số nhưng vẫn giữ nguyên sự tinh xảo, thẩm mỹ và trang nghiêm.

Nhìn từng bộ áo hoàn chỉnh, Xuân vẫn không giấu được xúc động: “Mỗi tòa khăn áo là một câu chuyện, là ký ức và tâm linh của cả làng nghề. Khi thêu, em cảm giác như đang nối tiếp hơi thở của tổ tiên và muốn gửi gắm nó đến thế hệ trẻ hôm nay”.

Chính những người trẻ như Xuân, với lòng say mê và sáng tạo, đang thổi vào nghề thêu Đông Cứu hơi thở mới, để truyền thống không chỉ tồn tại mà còn tỏa sáng trong đời sống đương đại.

NGHIÊM THANH