Ngành mía đường Việt Nam lao đao vì tồn kho, rớt giá

Ngành mía đường lâm thế bí

Theo Hiệp hội Mía đường Việt Nam (VSSA), tính đến giữa năm 2024, ngành đã sản xuất hơn 476.000 tấn đường từ 5,08 triệu tấn mía, nhưng lượng tiêu thụ lại không như kỳ vọng khiến tồn kho đạt hơn 300.000 tấn, chiếm tới 65% sản lượng vụ ép. Bước sang đầu năm 2025, giá đường trong nước tiếp tục giảm mạnh, chỉ còn 16.200-17.500 đồng/kg, giảm hơn 1.600 đồng so với cùng kỳ năm ngoái.

Ngịch lý giá đường trong nước giảm trong khi trên thị trường quốc tế giá có xu hướng tăng

Ông Nguyễn Văn Lộc, quyền Tổng thư ký VSSA nhận định, giá đường Việt Nam hiện thấp hơn nhiều quốc gia trong khu vực, trong khi chi phí sản xuất cao hơn. Ngành đang rơi vào thế kẹt khi vừa phải cạnh tranh giá, vừa phải gánh chi phí đầu vào không thể giảm.

Nguyên nhân quan trọng khiến thị trường đường rối loạn là do lượng lớn đường nhập khẩu chính ngạch và đường lậu từ Thái Lan, Campuchia, Lào tràn vào. Dù đã áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại, song nhiều doanh nghiệp lách luật bằng cách chuyển nguồn gốc xuất xứ để hưởng thuế nhập khẩu thấp theo Hiệp định ATIGA.

Đặc biệt, sản phẩm si rô ngô giàu fructose - HFCS (chất thay thế đường mía) cũng đang “xâm chiếm” thị trường trong nước. Thống kê từ Tổng cục Hải quan cho thấy, chỉ trong những tháng đầu năm 2025, lượng HFCS nhập khẩu lên đến 43.557 tấn, tăng gần 10% so với cùng kỳ. Nhiều doanh nghiệp sản xuất thực phẩm, nước giải khát đang dần chuyển sang dùng HFCS do giá rẻ hơn, khiến nhu cầu tiêu thụ đường mía sụt giảm nghiêm trọng.

Có một lượng lớn đường nhập khẩu chính ngạch và đường lậu từ Thái Lan, Campuchia, Lào tràn vào Việt Nam

Áp lực đầu ra khiến các nhà máy buộc phải hạ giá thu mua mía. Hệ quả là người trồng mía rơi vào cảnh lao đao. Trong khi đó, các doanh nghiệp mía đường nhỏ và vừa đang gồng mình với chi phí tồn kho, lãi vay ngân hàng và chi phí sản xuất tăng cao. Một số nhà máy buộc phải dừng lò, hàng ngàn công nhân mất việc. Nếu tình trạng này kéo dài, ngành mía đường có nguy cơ “rơi tự do”.

Giải cứu chưa đủ mà cần tái cấu trúc toàn ngành

Để vực dậy ngành mía đường không thể chỉ dừng ở các biện pháp “giải cứu tức thời”. Các chuyên gia, hiệp hội và doanh nghiệp đều đồng thuận rằng, ngành cần một chiến lược bền vững, dài hạn, mang tính cấu trúc.

Việc mở rộng diện tích trồng mía ồ ạt như trước đây không còn phù hợp. Thay vào đó, Nhà nước cần phối hợp với doanh nghiệp để: Quy hoạch vùng nguyên liệu tập trung tại các tỉnh có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng thuận lợi như Tây Ninh, Phú Yên, Sóc Trăng...; Khuyến khích hợp tác xã, tổ hợp tác nông dân liên kết với nhà máy theo mô hình hợp đồng đầu ra, giá thu mua ổn định; Hỗ trợ nông dân chuyển đổi cây trồng tại những vùng mía năng suất thấp sang loại cây trồng khác có hiệu quả hơn.

Chuyển đổi sang giống mía mới cho năng suất cao, kháng sâu bệnh, thích ứng biến đổi khí hậu là hướng đi đúng

Việt Nam vẫn trồng mía thủ công, năng suất thấp, tốn nhân công. Để nâng cao hiệu quả, cần đẩy mạnh cơ giới hóa khâu trồng, chăm sóc, thu hoạch, đặc biệt tại các vùng đất phẳng, dễ cơ giới hóa. Chuyển đổi sang giống mía mới cho năng suất cao, kháng sâu bệnh, thích ứng biến đổi khí hậu. Đồng thời, đầu tư nhà máy công nghệ cao để chế biến đa dạng sản phẩm: đường trắng, đường thô, đường hữu cơ, ethanol, điện sinh khối, phân bón từ bã mía…

Theo ước tính của VSSA, nếu tối ưu hóa công nghệ và tận dụng phụ phẩm hiệu quả, mỗi tấn mía có thể tăng giá trị thêm 30-50%.

Đường Việt Nam hiện vẫn chủ yếu tiêu thụ nội địa và ít có tên tuổi trên thị trường thế giới. Chính vì vậy, cần hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận thị trường qua các FTA như EVFTA, CPTPP, RCEP và đặc biệt là các thị trường chuộng đường sạch như Nhật Bản, Hàn Quốc, EU. Bên cạnh đó, cần xây dựng thương hiệu đường mía Việt gắn với chỉ dẫn địa lý, tiêu chuẩn hữu cơ, an toàn thực phẩm. Đưa sản phẩm đường vào hệ thống phân phối hiện đại, siêu thị, chuỗi nhà hàng để tăng mức tiêu thụ trong nước.

Nhiều doanh nghiệp mía đường hiện thiếu vốn đầu tư chiều sâu do lợi nhuận thấp, lãi vay cao. Nhà nước cần hỗ trợ lãi suất vay vốn trung và dài hạn cho các dự án đầu tư công nghệ chế biến sâu. Ưu đãi thuế đất nông nghiệp, thuế nhập khẩu máy móc thiết bị chế biến mía đường hiện đại. Quan trọng là cần thành lập quỹ hỗ trợ ổn định giá đường để giúp doanh nghiệp không phải bán tháo khi tồn kho cao.

Một trong những nguyên nhân khiến giá đường trong nước “tụt dốc không phanh” là do thị trường bị méo mó bởi đường nhập lậu và hàng lách thuế. Do đó cần siết chặt kiểm tra tại biên giới, đặc biệt các tỉnh Tây Nam Bộ, vùng giáp ranh Campuchia, Lào. Áp dụng truy xuất nguồn gốc điện tử với sản phẩm nhập khẩu. Rà soát và điều chỉnh cam kết ATIGA trong trường hợp đường nhập khẩu gây thiệt hại nghiêm trọng cho sản xuất nội địa.

Ngành mía đường tạo công ăn việc làm cho hàng triệu nông dân và công nhân nông thôn

Ngành mía đường từng đóng vai trò quan trọng trong an ninh lương thực, tạo công ăn việc làm cho hàng triệu nông dân và công nhân nông thôn. Nay khi đứng trước nguy cơ suy giảm, cần lắm một sự đồng hành thực chất từ chính sách Nhà nước, từ quyết tâm đổi mới của doanh nghiệp, và từ sự liên kết chặt chẽ trong chuỗi giá trị.

Nếu không có một “cú hích” mạnh và bền vững, ngành mía đường sẽ tiếp tục lún sâu vào khủng hoảng. Ngược lại, nếu tận dụng tốt các cơ hội cải tổ, Việt Nam hoàn toàn có thể tái định vị ngành mía đường không chỉ trong nước mà cả trên thị trường quốc tế.

Đức Hiền