Ngập lụt: Vấn đề cấp bách của các đô thị

Nhiều tuyến đường ở Hà Nội bị ngập lụt do mưa lớn. Ảnh chụp tại tuyến đường khu vực Châu Văn Liêm hướng ra đại lộ Thăng Long sáng nay 30/9.

Ngập lụt đô thị đang trở thành bài toán nan giải của nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Thực trạng này không chỉ đặt ra thách thức lớn đối với công tác quy hoạch, hoạch định chính sách mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến tài sản và sức khỏe người dân.

Về bản chất, ngập lụt đô thị là hiện tượng nước dâng cao bất thường, gây thiệt hại về người và tài sản, làm gián đoạn sinh hoạt xã hội, kìm hãm tăng trưởng kinh tế. Nguyên nhân đến từ mưa lớn, biến đổi khí hậu, triều cường, tốc độ đô thị hóa nhanh khiến đất mất khả năng thấm nước và thu hẹp không gian tự nhiên. Cùng với đó, hạ tầng thoát nước yếu kém, quy hoạch thiếu bền vững và ý thức cộng đồng chưa cao càng khiến tình trạng thêm trầm trọng.

Vấn đề toàn cầu?

Theo Tổ chức Khí tượng thế giới (WMO), châu Á là khu vực phải đối mặt với nhiều thảm họa khí hậu và thời tiết hơn bất kỳ nơi nào khác trên thế giới. Những hiện tượng cực đoan như nắng nóng, bão hay lũ lụt đang xuất hiện với tần suất dày đặc hơn, mức độ ngày càng dữ dội và đặc biệt nghiêm trọng tại khu vực này.

Người đàn ông tát nước khỏi ngôi nhà bị ngập khi siêu bão Ragasa đi qua Ma Cao (Trung Quốc), ngày 24/9. (Nguồn: CNA)

Trong khi đó, tại châu Âu, Cơ quan giám sát biến đổi khí hậu Copernicus (EU) và WMO ghi nhận tình trạng lũ lụt ngày càng nghiêm trọng trong những năm gần đây. Riêng năm 2024, khu vực này đã trải qua đợt ngập lụt tồi tệ nhất hơn một thập kỷ, khiến hơn 300 người thiệt mạng và gây thiệt hại ước tính 20,5 tỷ USD.

Các khu vực Trung và Đông Âu là nơi chịu tác động nặng nề nhất. Trong số các quốc gia châu Âu, Tây Ban Nha và Đức đặc biệt bị ảnh hưởng bởi những đợt lũ lớn gây ngập úng đô thị. Năm 2024, mưa lớn đã khiến miền Nam nước Đức rơi vào tình trạng khẩn cấp, hơn 600 người dân phải sơ tán để tránh lũ.

Trước thực trạng đó, các quốc gia buộc phải lựa chọn những cách tiếp cận riêng trong phòng ngừa và giảm nhẹ rủi ro thiên tai.

Liên hợp quốc khuyến nghị các chính phủ cần theo đuổi chính sách phát triển kinh tế khôn ngoan, không đánh đổi môi trường để lấy tăng trưởng, đồng thời đầu tư xây dựng cộng đồng có khả năng thích ứng và chống chịu bền vững.

Từ thực tế đó, nhiều quốc gia trên thế giới đã đặc biệt quan tâm đến vấn đề ngập lụt đô thị, đồng thời triển khai những giải pháp thiết thực và khẩn cấp nhằm giảm thiểu tác động nghiêm trọng đến sản xuất, sinh hoạt và đời sống của người dân. Ngập lụt không chỉ gây hư hại công trình xây dựng, làm tê liệt giao thông mà còn để lại hệ lụy nặng nề về môi trường.

Các mô hình phòng, chống ngập lụt hiệu quả

Để giảm thiểu tình trạng ngập lụt, nhiều quốc gia đã triển khai những giải pháp thiết thực và cho thấy hiệu quả rõ rệt.

Slovakia xây dựng các công trình ngăn lũ di động. Malaysia tận dụng hệ thống đường hầm giao thông để thoát nước khi cần thiết. Ở Áo, tường chắn lũ có thể nâng cao linh hoạt theo mực nước. Trong khi Nhật Bản phát triển hệ thống kênh xả ngầm bằng đường hầm bê tông khổng lồ, đặt bên ngoài khu vực đô thị để giảm thiểu rủi ro.

Công nghệ tường chắn lũ ở Áo. (Nguồn: nachrichten.at)

Trong số những giải pháp nêu trên, công nghệ xây dựng tường chống lũ ở Áo đặc biệt đáng chú ý. Hệ thống này gồm hai phần: phần móng cố định vĩnh viễn và phần rào chắn có thể di chuyển linh hoạt. Khi mực nước lũ dâng cao, bức tường ngầm sẽ đồng thời nâng lên, tạo thành lớp bảo vệ chắc chắn ngăn nước tràn vào khu vực đô thị. Độ sâu của bức tường ngầm được xác định dựa trên nền đá tự nhiên, qua đó quyết định chiều cao tối đa của rào chắn.

Song song với mô hình tường chống lụt ở Áo, Trung Quốc đã phát triển giải pháp chống ngập độc đáo mang tên “thành phố bọt biển”. Đây là mô hình quy hoạch đô thị theo hướng biến không gian thành một hệ sinh thái có khả năng hấp thụ, lưu trữ và điều tiết nước mưa, giúp giảm nguy cơ ngập úng. Cách tiếp cận sáng tạo này không chỉ góp phần tăng cường khả năng chống chịu trước tác động ngày càng khốc liệt của biến đổi khí hậu mà còn mở ra hướng đi bền vững cho các đô thị trong tương lai.

Ý tưởng cốt lõi của mô hình là biến đô thị thành một “miếng bọt biển” khổng lồ, có thể hấp thụ, lưu trữ rồi từ từ giải phóng nước mưa. Nhờ đó, hệ thống vừa giúp giảm thiểu nguy cơ lũ lụt, vừa bổ sung nguồn nước ngầm, đồng thời cải thiện chất lượng nước trong môi trường đô thị.

Ở Đan Mạch, các tuyến vỉa hè được lát bằng loại gạch bê tông khí chưng áp (AAC) đặc biệt có khả năng thấm hút nước, qua đó giúp giảm tải đáng kể cho hệ thống thoát nước vốn thường xuyên quá tải vào mùa mưa. Đây được xem là một hướng đi khác biệt và hiệu quả, khi loại vật liệu này có thể thu giữ và tiết kiệm tới 30% lượng nước mưa, không chỉ góp phần hạn chế tình trạng ngập úng đô thị mà còn gia tăng khả năng lưu trữ nguồn nước tự nhiên phục vụ sinh hoạt hàng ngày.

Trên thực tế, giải pháp này đã được áp dụng khá hiệu quả tại hệ thống vỉa hè thấm nước. Những viên gạch AAC được lát trên vỉa hè có thể tái tạo vòng tuần hoàn nước trong tự nhiên, dẫn dòng nước mưa từ mái nhà và mặt đường vào hồ chứa hoặc nhà máy xử lý, qua đó giảm áp lực cho hệ thống thoát nước vốn thường xuyên quá tải khi mưa lớn.

Giải pháp cho Việt Nam

Tại Việt Nam, bài toán ngập lụt đô thị ở các thành phố lớn đòi hỏi những giải pháp vừa cấp bách, vừa đồng bộ và toàn diện. Đây là một trong những thách thức nghiêm trọng nhất hiện nay, xuất phát từ tốc độ đô thị hóa nhanh nhưng thiếu sự gắn kết trong quy hoạch, trong khi hệ thống cấp thoát nước đã xuống cấp trầm trọng.

Cùng với đó, các yếu tố tự nhiên như biến đổi khí hậu, mưa lớn bất thường hay triều cường gia tăng càng làm tình trạng ngập úng thêm phức tạp, gây tổn thất nặng nề về kinh tế, xã hội, môi trường và trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe, tài sản của người dân.

Ảnh hưởng của mưa lớn trước cơn bão số 10 (bão Bualoi), tuyến đường 72m ở Nghệ An bị ngập sâu. (Nguồn: Nghệ An)

Những năm gần đây, tình trạng ngập lụt tại các đô thị lớn như TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng hay nhiều thành phố khác ngày càng diễn biến phức tạp. Điều đáng lo ngại là hiện tượng này không chỉ xuất hiện trong mùa mưa mà còn xảy ra cả vào mùa khô, khiến đời sống sinh hoạt của người dân đô thị thường xuyên bị đảo lộn.

Nguyên nhân của tình trạng ngập lụt đô thị hiện nay không chỉ đến từ yếu tố khách quan như thời tiết cực đoan hay khí hậu biến đổi bất thường, mà còn bắt nguồn từ những tác động chủ quan của con người. Việc xây dựng không tuân thủ quy hoạch, cùng với tình trạng lấn chiếm, san lấp sông hồ, kênh rạch đã làm thu hẹp không gian thoát nước tự nhiên, khiến tình hình ngày càng nghiêm trọng.

Từ thực trạng ngập lụt đô thị ở Việt Nam, việc tham khảo và vận dụng các mô hình hiệu quả từ kinh nghiệm quốc tế là cần thiết. Tuy nhiên, quá trình áp dụng phải gắn với điều kiện tự nhiên, hoàn cảnh kinh tế – xã hội, văn hóa và thực tiễn quản lý đô thị của đất nước để bảo đảm tính khả thi và bền vững.

Theo đó, để giải quyết triệt để bài toán ngập lụt đô thị, cần có sự kết hợp đồng bộ giữa các giải pháp kỹ thuật và phi kỹ thuật, đồng thời nâng cao ý thức cộng đồng trong bảo vệ môi trường cũng như tăng cường hiệu quả quản lý đô thị.

Về mặt kỹ thuật, có thể nghiên cứu mở rộng hệ thống cống rãnh, xây dựng thêm trạm bơm và hồ điều hòa, kết hợp đê bao và cống ngăn triều cường, cũng như phát triển hệ thống thoát nước ngầm song song với thoát nước mặt để giảm tải cho hạ tầng hiện có.

Đối với giải pháp quy hoạch đô thị, cần hạn chế tối đa việc lấn chiếm, san lấp các hồ, ao, kênh, rạch để phục vụ xây dựng các công trình nhà ở, giao thông. Thay vào đó, cần chú trọng đến việc phục hồi, hồi sinh các hồ nước tự nhiên, đồng thời có thể xây dựng thêm các hồ, ao nhân tạo để vừa mở rộng hệ thống sức chứa thoát nước, vừa nâng cao khả năng lưu trữ, tiết kiệm nguồn nước tự nhiên.

Ở khía cạnh phi kỹ thuật, cần chú trọng đẩy mạnh công tác quản lý đô thị, trong đó ưu tiên việc thường xuyên kiểm tra, giám sát quá trình thực hiện quy hoạch. Song song với đó là ban hành các chế tài xử phạt đủ sức răn đe đối với những hành vi vi phạm quy định xây dựng. Ngoài ra, việc nâng cao năng lực ứng phó khẩn cấp trước các tình huống ngập lụt cũng là yêu cầu không thể thiếu nhằm giảm thiểu thiệt hại.

Ngoài những giải pháp đã nêu, để giảm thiểu tác động của ngập lụt đô thị, Việt Nam cần chú trọng nâng cao năng lực dự báo mưa lũ, đồng thời đẩy mạnh nghiên cứu và thiết kế các công trình phòng chống ngập hiện đại, thích ứng với bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp.

TS. Đặng Thanh Phú