Ngập úng đô thị – Hệ quả của phát triển nóng và quy hoạch chắp vá

Công nhân làm nhiệm vụ thoát nước tại khu vực ngập sâu trên đường Nguyễn Trãi (Hà Nội). Ảnh minh họa: Quốc Lũy/TTXVN

Đây là chủ đề được cơ quan quản lý, chuyên gia và dư luận xã hội quan tâm, nhất là khi tình trạng ngập úng gây thiệt hại tại các đô thị lớn; trong đó có Thủ đô Hà Nội trong mấy đợt bão vừa qua.

Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng Tạ Quang Vinh cho biết, do biến đổi khí hậu, thời tiết cực đoan, tình hình ngập úng, ngập lụt nặng nề tại các đô thị trên phạm vi nhiều tỉnh, thành phố liên tục xảy ra đã tác động lớn tới giao thông, sản xuất, đời sống người dân..., gây thiệt hại kinh tế đáng kể; trong đó có Thành phố Hà Nội, một số tỉnh phía Bắc, khu vực miền Trung.

Ngoài nguyên nhân khách quan do biến đổi khí hậu, Cục trưởng Tạ Quang Vinh cũng chỉ rõ có cả nguyên nhân chủ quan. Đó là do tốc độ đô thị hóa ở Việt Nam tiếp tục diễn ra mạnh mẽ nên hệ thống hạ tầng kỹ thuật nói chung và hệ thống thoát nước nói riêng của các đô thị trên cả nước không theo kịp, đặc biệt là về hệ thống thoát nước mưa, hệ thống thu gom và xử lý nước thải sinh hoạt của người dân.

Theo ông Vinh, mật độ bao phủ của mạng lưới đường ống thoát nước của đô thị là khá cao: mật độ bao phủ tại đô thị đạt khoảng 90%, đối với khu vực ngoài đô thị đạt khoảng 50-60% nhưng tỷ lệ đường cống thoát nước trên đầu người của một số đô thị lớn còn thấp so với các đô thị trên thế giới. Mạng lưới đường ống thoát nước còn chắp vá, thiếu đồng bộ nên khả năng tiêu thoát nước của hệ thống thoát nước còn nhiều hạn chế, chưa thích ứng được với lượng mưa cường độ cao và tình hình mưa lũ bất thường và biến đổi khí hậu.

Cùng đó, tỷ lệ nước thải sinh hoạt được thu gom về nhà máy, xử lý đạt tiêu chuẩn xả thải ra môi trường hiện nay mới đạt 18% so với tổng lượng nước thải phát thải. Tính đến tháng 6/2025, trên toàn quốc có 83 nhà máy xử lý nước thải đô thị đang vận hành ở hơn 50 đô thị, với tổng công suất thiết kế là 2,064 triệu m3/ngày, công suất thực tế khoảng 1,1 triệu m3/ngày. Tuy nhiên, còn nhiều nhà máy xử lý nước thải tại các đô thị đang hoạt động chưa hết công suất thiết kế. Tỷ lệ đấu nối của hộ thoát nước vào hệ thống thoát nước tập trung chưa cao.

Cùng đó là nguyên nhân như khâu lập, thực hiện dự án đầu tư theo quy hoạch thoát nước được duyệt còn hạn chế; hệ thống thông tin, cơ sở dữ liệu về hiện trạng hệ thống thoát nước, xử lý nước thải chưa đầy đủ; khó khăn liên quan đến giá dịch vụ thoát nước tại nhiều địa phương; nhu cầu đầu tư cho phát triển hệ thống thu gom và xử lý nước thải là lớn và ngày tăng cao...

Ông Trần Quốc Khánh - Ủy viên thường trực Hội đồng tư vấn chính sách của Thủ tướng, nguyên Thứ trưởng Bộ Công Thương nhận xét, tần suất ngập hiện đang gia tăng, chỉ cần mưa to vừa đã ngập khắp nơi. Tại Hà Nội, có những khu vực trong quá khứ chưa bao giờ ngập thì nay cũng chịu cảnh chìm trong biển nước như khu Ngoại giao đoàn. Trước đây, nhiều nơi nước ngập nhưng cũng rút cũng khá nhanh. Tuy nhiên, mấy cơn bão gần đây, nhiều gia đình “bị nhốt” vài ngày trong nhà do nước rút rất chậm.

“Ngập úng được chỉ rõ là bất cập của tiến trình đô thị hóa. Trong khi đó, quan điểm chỉ đạo uyên suốt là không hy sinh môi trường để phát triển kinh tế nhưng thực tế ngập úng tại các đô thị ngày càng nghiêm trọng thì đang ngược lại. Điều này cản trở tăng trưởng bền vững. Do đó, trong khắc phục ngập úng phải ứng phó với thiên tai, cần tìm hiểu nguyên nhân để có giải pháp phù hợp, nhất là tại Thủ đô Hà Nội” – ông Khánh phân tích.

Trưởng phòng Cấp thoát nước (Sở Xây dựng Hà Nội) Lê Văn Du chia sẻ, Quy hoạch thoát nước Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt từ năm 2013, được tính toán với lượng mưa 310 mm/2 ngày và cao hơn 200 mm/ngày, chu kỳ lặp lại 10 năm. Trong khi đó, Quy hoạch chung Hà Nội đã nhiều lần được điều chỉnh thì Quy hoạch thoát nước vẫn “đứng yên”.

Từ ngày 25/8 đến 8/10 trên địa bàn thành phố Hà Nội xảy ra úng ngập diện rộng, kéo dài do ảnh hưởng của hoàn lưu 3 cơn bão (số 5, 10, 11) với diễn biến chung là mưa lớn, liên tục trên diện rộng. Lượng mưa trung bình từ trên 200-400 mm/2 ngày, một số nơi lên tới 500-600 mm/2 ngày – vượt gần 200% công suất của hệ thống.

Theo ông Du, có 7 nguyên nhân gây úng ngập tại Thủ đô: lượng mưa lớn vượt khả năng thoát nước của hệ thống; mực nước sông Nhuệ - môt trong những nguồn tiêu thoát nước chính của Hà Nội dâng cao; các công trình tiêu thoát nước nông nghiệp quá tải; hệ thống thoát nước chưa được đầu tư xây dựng động bộ; hệ thống hồ điều hòa theo quy hoạch chưa được triển khai đồng bộ; hệ thống thoát nước tại một số khu đô thị mới chưa đồng bộ; phát triển đô thị dọc các tuyến quốc lộ, tỉnh lộ.

“Hiến kế” về giải pháp chống ngập úng đô thị, đại diện Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam cho rằng, cần quản lý thoát nước theo lưu vực như giảm dòng chảy bề mặt (tăng khả năng thấm, trữ nước tại nguồn); làm chậm dòng chảy (hồ điều hòa, kênh hở) và tăng khả năng tiêu thoát ở hạ lưu. Trong đó, cần có giải pháp tổng thể cho lưu vực sông Hồng, cho Hà Nội và vùng phụ cận.

Cùng với việc thực hiện giải pháp quy hoạch đã được phê duyệt, cần dành nguồn vốn, nguồn lực đã đầu tư ban đầu cho giải pháp tổng thể (hồ chứa, đê điều...). Chính phủ sớm có quy định, nghị định về quản lý thoát nước đô thị theo lưu vực để tránh xung đột, chồng chéo về quản lý, điều phối...; xây dựng cơ chế điều phối liên ngành, liên tỉnh; rà soát, bổ sung các quy chuẩn về hạ tầng kỹ thuật đô thị, bắt buộc các khu đô thị mới phải có giải pháp trữ nước tại nguồn; xây dựng cở sở dữ liệu quốc gia về thoát nước và ngập úng; đẩy mạnh giải háp hạ tầng xanh, thoát nước bền vững...

GS.TS Nguyễn Việt Anh – Trường ĐH Xây dựng – Phó Chủ tịch Hội Cấp thoát nước Việt Nam đề xuất, trong thoát nước mưa có tính đến biến đổi khí hậu và giải pháp thành phố bọt biển; trong đó, chú ý ban hành hướng dẫn kỹ thuật, đưa vào tiêu chuẩn thiết kế, quy chuẩn và triển khai thí điểm quy mô lớn.

Cùng đó, về thu nước mưa thì với những công trình mới có diện tích 1000 m2 trở lên cần có bể nước mưa và trở thành quy định bắt buộc. Các quy hoạch thoát nước cũng cần rà soát, điều chỉnh, có tính đến biến đổi khí hậu. Đồ án quy hoạch thoát nước cần nâng cao chất lượng và dử dụng công cụ mô phỏng, dự báo mạnh. Dữ liệu khí tượng dùng trong ngành xây dựng cần đồng bộ, nhất thể hóa, có cơ chế chia sẻ…

Bên cạnh đó, các khu đô thị mới phải kiểm tra khả năng gây ngập úng và là nội dung bắt buộc trong thẩm định báo cáo đánh giá tác động môi trường; rà soát lại quy trình cấp Giấy phép xây dựng; thỏa thuận đấu nối vào hạ tầng thoát nước.

Cùng với công cụ mô phỏng thủy lực – thủy văn, giải pháp chuyển đổi số cũng cần được thể chế hóa (đơn giá, định mức, tính thiết kế phí, thẩm định, phần mềm, dữ liệu...). Đồng thời, nghiên cứu xây dựng chính sách phát triển đô thị dựa vào nước - tương tự ToD, huy động nguồn lực xã hội hóa và tăng nguồn thu cho thoát nước (từ tăng giá bất động sản ở khu vực cải tạo).

Dự thảo Luật Cấp thoát nước cũng cần rà soát kỹ nội dung kiểm soát úng ngập (hiện chưa đủ). Bên cạnh đó, chính quyền các thành phố cần ưu tiên triển khai dự án thoát nước, xử lý nước thải, kiểm soát úng ngập theo quy hoạch, áp dụng chuyển đổi số và công nghệ mới. Về phía doanh nghiệp, các Công ty Thoát nước đô thị cần tăng cường năng lực, đảm bảo sự kết nối, đánh giá kết quả theo chất lượng dịch vụ - ông Việt Anh đề xuất.

Thu Hằng (TTXVN)