Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành - trọn đời cống hiến cho sân khấu và tuổi trẻ

Nghệ sĩ Nhân dân, đạo diễn Phạm Thị Thành lúc sinh thời. (Ảnh: ĐÔNG VŨ)

Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành sinh ngày 24/9/1941 tại Cố đô Huế. Bà là con gái út của Đổng lý Ngự tiền văn phòng Phạm Khắc Hòe, một quan đại thần của triều Vua Bảo Đại dưới thời thực dân Pháp cai trị. Cụ Phạm Khắc Hòe cũng là người có công lớn trong việc vận động và trực tiếp viết Chiếu thoái vị cho Vua Bảo Đại vào tháng 8/1945 trong Cách mạng Tháng Tám giành chính quyền tại Huế. Sau đó cụ Phạm Khắc Hòe lên Việt Bắc tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp quay trở lại xâm lược và được Chủ tịch Hồ Chí Minh trọng thị, tin tưởng.

Năm 14 tuổi, khi từ chiến khu Việt Bắc về Thủ đô Hà Nội, do có năng khiếu về nghệ thuật biểu diễn, các nhạc sĩ Lưu Hữu Phước, Nguyễn Xuân Khoát, Đặng Đình Hưng đã đề nghị cụ Phạm Khắc Hòe cho con gái Phạm Thị Thành gia nhập Đoàn Văn công Trung ương vừa trở về Hà Nội. Phạm Thị Thành sau đó là diễn viên kịch nói nổi tiếng của đoàn, chuyên đóng các vai trẻ em. Từ đó, dường như số phận đã gắn bà trọn đời với sân khấu và tuổi trẻ.

Năm 1970, Phạm Thị Thành được Nhà nước cử sang Liên Xô học đạo diễn sân khấu. Sau bảy năm học, bà về nước và nữ đạo diễn Hà Nhân đã mời bà cùng viết đề án thành lập một nhà hát dành riêng cho thanh niên, thiếu niên mang tên Nhà hát Tuổi Trẻ. Phạm Thị Thành đồng ý ngay và vận dụng tất cả kiến thức để hoàn thành đề án và được Bộ Văn hóa và Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) thông qua.

Năm 1987, Nhà hát Tuổi Trẻ được thành lập. Bà Hà Nhân làm Giám đốc, còn Phạm Thị Thành làm Phó Giám đốc phụ trách nghệ thuật. Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành đứng ra tuyển sinh và trực tiếp đào tạo lứa diễn viên đầu tiên của Nhà hát Tuổi Trẻ, bao gồm nhiều diễn viên tài năng sau này như: Lê Khanh, Lan Hương, Minh Hằng, Anh Tú, Chí Trung...

Trong thời gian làm công tác quản lý phụ trách nghệ thuật tại Nhà hát Tuổi Trẻ, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành phát hiện tài năng viết kịch của nhà viết kịch Lưu Quang Vũ khi anh là phóng viên Tạp chí Sân khấu. Bà đặt hàng Lưu Quang Vũ viết vở kịch đầu tay của anh về Anh hùng Lý Tự Trọng “Sống mãi tuổi 17” và trực tiếp dàn dựng rất thành công vở diễn này.

Sau đó, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành tiếp tục đặt Lưu Quang Vũ sáng tác hàng loạt kịch bản mới. Từ đó, “cặp bài trùng” Lưu Quang Vũ-Phạm Thị Thành chung tay làm nên 25 vở diễn nổi tiếng cho Nhà hát Tuổi Trẻ và nhiều đơn vị sân khấu khác trong cả nước trong những năm thập niên 80, 90 của thế kỷ 20 và thập niên đầu thế kỷ 21 như: “Lời thề thứ 9”, “Mùa hạ cuối cùng”, “Trái tim trong trắng”, “Ông vua hóa hổ”, “Vụ án 2.000 ngày”, “Người tốt nhà số 5”, “Nếu anh không đốt lửa” ...

Vị trí lãnh đạo Nhà hát Tuổi Trẻ giúp Phạm Thị Thành trở thành Ủy viên Ban Chấp hành Hiệp hội Sân khấu Quốc tế dành cho thiếu nhi và thanh niên ASSITEJ và Chủ tịch Hiệp hội ASSITEJ Việt Nam. Bà đến nhiều nơi trên thế giới, học tập và tìm hiểu về nghệ thuật sân khấu dành cho thanh niên, thiếu nhi, có nhiều cống hiến, góp phần xây dựng nền móng vững chãi cho Nhà hát Tuổi Trẻ tồn tại và phát triển thành một trong những đơn vị nghệ thuật biểu diễn hàng đầu của cả nước hiện nay và luôn trung thành với sân khấu cho giới trẻ.

Sau này khi làm Cục phó Cục Nghệ thuật biểu diễn, tình yêu sân khấu và tuổi trẻ khiến Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành nghĩ đến việc đưa sân khấu vào các trường phổ thông. Bà không chỉ là người nghĩ và viết dự án “Sân khấu học đường” mà còn tự mình vận động, tìm kiếm tài trợ của Quỹ Ford để thực hiện trong hai năm 2005-2006.

Sau đó, khi về làm Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy văn hóa dân tộc, bà cùng Giáo sư Hoàng Chương tiếp tục trình dự án “Sân khấu học đường” lên Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Giáo dục và Đào tạo và Chính phủ. Dự án được Chính phủ phê duyệt, cho phép triển khai thực hiện trong nhiều năm và đến năm 2015 mới kết thúc.

Dự án xây dựng được đội biểu diễn sân khấu ở nhiều trường phổ thông cơ sở của ba miền đất nước. Ban đầu, dự kiến chỉ làm tuồng và chèo, sau đó, do nhu cầu thực tế và nguyện vọng của các trường, đã mở rộng đến ba bộ môn sân khấu truyền thống khác là: dân ca Nghệ Tĩnh, dân ca Huế và cải lương. Để thực hiện dự án, mỗi trường được trang bị đầy đủ micro, đèn, sân khấu, phông màn, phục trang.

Đã có những buổi biểu diễn báo cáo rất thành công. Nghệ sĩ Nhân dân Lê Tiến Thọ khi còn là Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, cùng Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành và Giáo sư Hoàng Chương xem các học sinh trung học phổ thông diễn tuồng, đã không nén nổi xúc động thốt lên: “Tương lai của tuồng là đây chứ đâu”…

Sau năm 2015, dự án “Sân khấu học đường” vẫn tiếp tục được Thủ đô Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh và một số địa phương khác thực hiện đến nay, góp phần quan trọng giúp học sinh phổ thông hiểu biết, yêu mến và đến với sân khấu truyền thống dân tộc.

Trong sự nghiệp, Nghệ sĩ Nhân dân, đạo diễn Phạm Thị Thành đã có đóng góp lớn với sân khấu Việt Nam khi dàn dựng hơn 200 vở diễn, trong đó có khoảng 20 vở đoạt Huy chương vàng và một số vở đoạt Huy chương bạc tại các liên hoan, hội diễn sân khấu toàn quốc. Bà Phạm Thị Thành được phong danh hiệu Nghệ sĩ Nhân Dân năm 1997 và nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học-Nghệ thuật năm 2012.

Điều đáng trân quý là dù bận rộn với việc dàn dựng các chương trình, vở diễn sân khấu, đạo diễn tài danh dành rất nhiều thời gian lăn lộn với dự án “Sân khấu học đường”, lan tỏa tình yêu sân khấu dân tộc đến các vùng, miền địa phương trên cả nước trong 10 năm, bỏ qua nhiều lời mời dàn dựng chương trình, vở diễn với thù lao hàng trăm triệu đồng để toàn tâm, toàn ý cho các dự án sân khấu công ích mà người thực hiện gần như không có thu nhập gì, thậm chí nhiều khi còn tự dùng tiền túi bồi dưỡng cho các trường học và các em học sinh diễn viên hoặc mua sắm thêm phục trang để dự án thực hiện như mong muốn.

Là bạn thân thiết, tôi nhớ Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành từng tâm sự, bà đã dồn tâm huyết và dành nhiều công sức như thế cho các dự án “Sân khấu học đường” bởi “Đơn giản vì mình yêu sân khấu và tuổi trẻ là tương lai của sân khấu ông à”.

10 năm gần đây, khi Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành bị bệnh, trí nhớ có phần suy giảm, mỗi lần tôi đến thăm, nói chuyện cùng, bà vẫn nhắc nhiều tới Nhà hát Tuổi Trẻ, tới người bạn sân khấu gắn bó một thời vang danh như Lưu Quang Vũ hay các nghệ sĩ Lê Khanh, Chí Trung, Lan Hương, Anh Tú… và nhất là chuyện đi làm “Sân khấu học đường” với “bọn trẻ con”.

Tôi hiểu rằng, người nghệ sĩ lớn, đạo diễn tài danh này của sân khấu Việt Nam đã cống hiến toàn bộ tài năng và tâm huyết cho sân khấu và tuổi trẻ…

NGUYỄN THẾ KHOA