Ngọn lửa lương tâm: 6 người Mỹ tự thiêu phản đối Chiến tranh Việt Nam

Chiến tranh Việt Nam không chỉ làm thay đổi cục diện địa chính trị của thế kỷ 20 mà còn làm rạn nứt la bàn đạo đức của nước Mỹ. Khi những hình ảnh về làng mạc Việt Nam bị đốt phá, dân thường bị thảm sát và những túi đựng xác lính Mỹ xuất hiện trên màn hình truyền hình khắp nước Mỹ, làn sóng phản chiến bùng lên mạnh mẽ.

Ngày nay, không còn nhiều người thường xuyên nhắc đến những tấm gương phản chiến bằng cách tự thiêu. Nhưng câu chuyện của họ vẫn còn vang vọng, đặc biệt trong một thế giới vẫn đang chịu cảnh tang thương, đổ nát vì xung đột vũ trang và bất công. Ảnh: Shutterstock.

Alice Herz: Ngọn lửa đầu tiên

Vào buổi tối yên tĩnh ngày 16/3/1965, Alice Herz, một cụ bà 82 tuổi gốc Do Thái - Đức, bước đến góc đường Warren và Elmhurst ở thành phố Detroit, bang Michigan. Tại đó, bà dội xăng lên người và châm lửa.

Bà Herz để lại một bức thư với nội dung: “Tôi chọn cái chết rực sáng như một hòa thượng Phật giáo để phản đối việc giết hại những người vô tội tại Việt Nam”.

Bà Herz chạy trốn khỏi nước Đức quốc xã năm 1933 cùng con gái và định cư tại Mỹ, nơi bà trở thành một nhà hoạt động phản đối vũ khí hạt nhân và chủ nghĩa quân phiệt.

Dù sống sót sau vụ tự thiêu, bà qua đời tại bệnh viện sau 10 ngày do bỏng nặng. Con gái bà, Helga Herz, một thủ thư và nhà hoạt động vì hòa bình, tiếp tục sự nghiệp đấu tranh của mẹ. Bà Helga mất năm 2010, thọ 94 tuổi.

Bà Alice Herz là công dân Mỹ đầu tiên tự thiêu để phản đối chiến tranh Việt Nam, nhưng các hãng tin lớn của Mỹ bỏ qua trường hợp đặc biệt này.

Bà Alice Herz. Ảnh: Wikipedia.

Norman Morrison: Mang theo con gái 1 tuổi

Chỉ vài tháng sau đó, vào ngày 2/11/1965, Norman Morrison, 31 tuổi, một tín hữu Quaker (thành viên nhóm Kitô giáo lịch sử của các phong trào tôn giáo chính thức), lái xe tới trụ sở Lầu Năm Góc ở thủ đô Washington, D.C. Tại đó, dưới cửa sổ tầng ba nơi Bộ trưởng Quốc phòng Robert McNamara đang làm việc, ông Morrison đổ dầu hỏa lên người và châm lửa.

Trong một hành động vừa đầy yêu thương vừa bi tráng, ông Morrison mang theo con gái một tuổi tên là Emily. Ông trao bé Emily cho một người qua đường ngay trước khi châm lửa. Nhân chứng kể lại rằng, ông Morrison đứng yên lặng khi lửa bao trùm cơ thể mình.

Là một Kitô hữu sùng đạo và nhà hoạt động hòa bình, ông Morrison tin rằng sự im lặng trước tội ác là đồng lõa. Hành động của ông gây chấn động toàn thế giới.

Tại Việt Nam, nhiều người tiếc thương và kính trọng Norman Morrison – một số trường học và con đường mang tên ông, ví dụ đường Morrison, quận Sơn Trà, thành phố Đà Nẵng.

Ngay cả Bộ trưởng Quốc phòng McNamara, người mà ông Morrison muốn đánh động, cũng thú nhận trong hồi ký năm 1995 mang tên “In Retrospect” (Hồi tưởng) rằng: “Cái chết của Norman Morrison ảnh hưởng đến tôi nhiều hơn tôi tưởng. Anh ấy đúng, còn tôi đã sai”.

Ông Morrison để lại người vợ Anne Welsh Morrison, một nhà giáo và nhà hoạt động vì hòa bình, và ba con. Bà qua đời năm 2023 ở tuổi 87.

Con gái Emily lớn lên trở thành nhà văn và người vận động xã hội. Sau này, bà Emily viết về gánh nặng tâm lý khi là đứa trẻ trong một vụ tự thiêu bi hùng như vậy, nhưng cũng khẳng định lòng kính trọng đối với sự hy sinh của cha mình.

Ông Norman Morrison. Ảnh: Wikipedia.

Roger LaPorte: Im lặng trước trụ sở Liên Hợp Quốc

Chỉ một tuần sau, Roger Allen LaPorte, một thanh niên 22 tuổi thuộc phong trào Công giáo Lao động, đã tự thiêu bên ngoài trụ sở Liên Hợp Quốc ở thành phố New York. Ngày 9/11/1965, tại quảng trường Dag Hammarskjöld, LaPorte ngồi xếp bằng, đổ xăng lên người và tự châm lửa, lửa bùng lên nhưng anh không một tiếng kêu than.

Dù bị bỏng tới 90% cơ thể, anh LaPorte vẫn còn tỉnh đủ lâu để nói với cảnh sát. Khi được hỏi lý do tự thiêu, anh đáp: “Tôi phản đối chiến tranh - tất cả các cuộc chiến tranh”.

Anh LaPorte qua đời vào ngày hôm sau tại bệnh viện Bellevue.

Cộng đồng Công giáo Lao động bàng hoàng. Người sáng lập phong trào, bà Dorothy Day, viết một bài xã luận đầy mâu thuẫn trong Tờ Công giáo Lao động, vừa ngưỡng mộ sự hy sinh của LaPorte, vừa đau buồn vì hành động cực đoan đó.

Gia đình anh, bao gồm cha mẹ và anh trai, từ chối xuất hiện công khai, xin được để tang trong yên lặng.

Anh Roger Allen LaPorte. Ảnh: Wikipedia.

Những ngọn lửa khác

Một số người Mỹ khác cũng chọn cách tự thiêu để phản đối chiến tranh, dù ít được nhắc đến.

Bà Florence Beaumont, 56 tuổi, giáo viên tại bang California, tự thiêu ngày 15/10/1967 trước cửa Tòa nhà Liên bang ở thành phố Los Angeles. Bà tử vong tại chỗ.

Là mẹ hai con và người ủng hộ hòa bình lâu năm, bà Beaumont cảm thấy tuyệt vọng trước sự thờ ơ của chính phủ.

Anh George Winne Jr., sinh viên 23 tuổi tại Đại học California - San Diego (thành phố San Diego, bang California), tự thiêu tại Quảng trường Revelle trong khuôn viên trường vào ngày 10/5/1970. Anh mang theo biểu ngữ: “Nhân danh Chúa, hãy chấm dứt cuộc chiến tranh này”.

Anh Winne Jr. qua đời ngày hôm sau. Một tấm bia nhỏ hiện đánh dấu nơi anh ngã xuống và hằng năm có lễ tưởng niệm.

Anh Kenneth Martin, một thanh niên từ bang North Carolina, tự thiêu ở thành phố Charlotte vào năm 1965. Anh qua đời sau vụ tự thiêu vì biến chứng. Trong thư để lại, anh khẳng định hành động của mình là lời kêu gọi đánh thức lương tri quốc gia.

Một người qua đường nhìn chiếc ví mà bà Florence Beaumont để lại (xác bà được che phủ ở phía xa). Ảnh: Times.

Di sản và dư âm

Tự thiêu là hành vi cực đoan đến mức vượt khỏi tầm hiểu của nhiều người. Nhưng đối với những người dám tự thiêu, ngọn lửa không phải là bạo lực, mà là lời chứng cuối cùng, một sự thật không thể chịu đựng được đã được bộc lộ bằng hình hài con người.

Dù gây tranh cãi (được xem là can đảm với một số người, nhưng là bi thảm hoặc rối loạn tâm thần với người khác), những hành động tự thiêu kể trên buộc nước Mỹ phải đối diện với hậu quả đạo đức của chính sách đối ngoại.

Những hy sinh ấy không vô ích mà tiếp thêm lửa cho phong trào phản chiến, khiến các chính trị gia Mỹ lo lắng và để lại dấu ấn sâu đậm trong ký ức lịch sử.

Ngày nay, không còn nhiều người thường xuyên nhắc đến những tấm gương phản chiến bằng cách tự thiêu. Nhưng câu chuyện của họ vẫn còn vang vọng, đặc biệt trong một thế giới vẫn đang chịu cảnh tang thương, đổ nát vì xung đột vũ trang và bất công.

Những ngọn lửa mang hình hài con người ấy nhắc nhở chúng ta rằng, sự phản đối không phải lúc nào cũng là hò hét trên đường phố. Đôi khi, đó là sự im lặng, là nước mắt, là ngọn lửa cháy lên từ lương tâm con người.

Con tem mang hình Morisson do Việt Nam phát hành. Việc sở hữu con tem này từng bị cấm ở Mỹ do lệnh cấm vận của Mỹ đối với miền Bắc Việt Nam. Nguồn: The Nation.

Thái An