Người chắp bút dự thảo Hiến pháp đầu tiên

Luật sư Vũ Trọng Khánh khi còn trẻ.

Bộ trưởng Vũ Trọng Khánh sinh ngày 13/3/1912, trong một gia đình tiểu thương ở Hà Nội. Quê gốc ông làng Cự Đà, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông. Ông theo học Trường Lyceé Albert Sarraut. Sau khi đỗ tú tài, Vũ Trọng Khánh theo học trường Đại học Luật Đông Dương và lấy bằng cử nhân năm 1936. Sau khi đỗ đạt, gia đình muốn Vũ Trọng Khánh làm quan tri phủ, tri huyện như bao người bạn, nhưng ông chọn con đường riêng - làm thư ký cho Laubies - Luật sư người Pháp tại Hải Phòng.

Sau 4 năm làm luật sư tập sự, ông trở thành luật sư chính thức. Với trình độ tiếng Pháp uyên thâm, ông được Laubies tin cậy, giao quyền thay mặt mình để tranh tụng trước tòa những vụ án, bào chữa cho nhiều chiến sĩ cách mạng tại Tòa án của chính quyền thực dân Pháp tại Hải Phòng. Danh tiếng Vũ Trọng Khánh lan truyền và nhanh chóng nhận được sự mến mộ của nhân dân và lên tới Tòa Thượng thẩm Hà Nội. Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (9/3/1945), Chính phủ Trần Trọng Kim được thành lập, Luật sư Vũ Trọng Khánh ra làm Thị trưởng Hải Phòng.

Trong Hồi ký "Tôi làm Thị trưởng Hải Phòng", ông viết: “Lý do cấp bách tôi phải nhận làm Thị trưởng là sau khi Nhật đảo chính Pháp, thành phố như con ngựa đứt cương; công chức và nhân dân tụ tập, bàn tán, nghe ngóng, không ai cầm đầu. Viên lãnh sự Nhật Nô-mi chịu trách nhiệm hành chính thực ra chẳng biết làm gì, quân đội và hiến binh Nhật nắm chặt an ninh. Những tên Việt gian tống tiền; dịch vụ hốt rác đổ thùng phân trì trệ, nước, điện chập chờn... Không có người lương thiện ra nắm quyền chỉ huy thì kẻ bất lương chạy chọt sẽ nhảy vào ghế Thị trưởng để dựa vào Nhật làm hại dân. Nhất thiết tôi phải nắm ngay ghế Thị trưởng”.

Sau thời gian làm Thị trưởng Hải Phòng ông bàn giao lại nhiệm vụ cho Mặt trận Việt Minh. Vì ông Khánh được ông Võ Nguyên Giáp vốn là bạn sinh viên cùng trường Luật Đông Dương, khi đó là Bộ trưởng Bộ Nội vụ, mời lên Hà Nội nhận chức Bộ trưởng Bộ Tư pháp trong Chính phủ lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.

Tuy chỉ giữ chức Bộ trưởng Tư pháp 181 ngày, từ 2/9/1945 tới 2/3/1946, nhưng Bộ trưởng Vũ Trọng Khánh đã có những đóng góp quan trọng trong việc huấn luyện cán bộ và xây dựng hệ thống tư pháp cho nền cộng hòa non trẻ. Ông đã trình và được Chính phủ phê duyệt 4 văn bản tư pháp quan trọng. Đó là Sắc lệnh số 4, ngày 10/10/1945 về tổ chức Đoàn Luật sư; Sắc lệnh số 53, ngày 20/10/1945 về quy định Quốc tịch Việt Nam; Sắc lệnh số 13, ngày 21/1/1946 về tổ chức các Tòa án thường và ngạch Thẩm phán; Sắc lệnh số 21, ngày 14/2/1946 về tổ chức Tòa án quân sự.

Ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Ngay hôm sau, trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ đạo một trong những nhiệm vụ cấp bách đầu tiên của Chính phủ là phải xây dựng một bản Hiến pháp, Bác nói: “Trước, chúng ta đã bị chế độ quân chủ chuyên chế cai trị, rồi đến chế độ thực dân không kém phần chuyên chế, nên nước ta không có Hiến pháp. Nhân dân ta không được hưởng quyền tự do dân chủ. Chúng ta phải có một bản Hiến pháp dân chủ.”

Kỳ họp Quốc hội khóa I, thông qua Hiến pháp năm 1946.

Tới ngày 20/9/1945, Hồ Chủ tịch ký Sắc lệnh số 34, về việc lập Ủy ban dự thảo và trình Quốc hội bản Hiến pháp của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Ông Vũ Trọng Khánh được chọn là một trong bảy thành viên của Ủy ban này. Soạn thảo Hiến pháp là một việc trọng đại, mới mẻ, khó khăn và lại gấp rút về thời gian. Chính vì vậy Chủ tịch Hồ Chí Minh nhìn vào năng lực từng người mà giao việc. Bác đề nghị Ủy ban giao cho Đặng Thai Mai và Vũ Trọng Khánh chắp bút dự thảo Hiến pháp. Bác Hồ với tư cách Trưởng ban đã gợi ý các thành viên nên tham khảo Tuyên ngôn Độc lập Hoa Kỳ, Hiến pháp Hoa Kỳ, Hiến pháp Pháp… Hai ông Đặng Thai Mai và Vũ Trọng Khánh tập trung trí tuệ, sức lực phác thảo Đề cương sau đó trình Ủy ban dự thảo góp ý thông qua.

Giáo sư Đặng Thai Mai kể lại trong hồi ký: “Vũ Trọng Khánh chịu trách nhiệm viết các phần quan trọng nhất, chiếm khoảng ba phần tư dự án. Tôi chỉ viết một phần tư còn lại. Sau đó, anh Khánh duyệt phần do tôi viết, rồi viết lại toàn bộ trước khi chuyển tới Võ Nguyên Giáp.”

Trong quá trình dự thảo, hai ông tranh thủ ý kiến của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, hai cụ Phan Kế Toại, Bùi Bằng Đoàn và nhiều trí thức nổi tiếng thời đó.

Ngày 8/11/1945, Ủy ban Dự thảo họp phiên cuối cùng do Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì. Người đề nghị Bộ trưởng Tư pháp Vũ Trọng Khánh đọc toàn văn bản dự thảo. Tất cả 7 thành viên biểu quyết tán thành. Bác yêu cầu cho công bố ngay để lấy ý kiến toàn dân. Bản dự thảo Hiến pháp của Chính phủ lâm thời là nền tảng cho việc xây dựng Dự án Hiến pháp năm 1946 và được Quốc hội tiếp tục thảo luận rồi thông qua ngày 9/11/1946 với số phiếu 240/242 đại biểu dự họp tán thành. Bản Hiến pháp 1946 gồm Lời nói đầu, 7 chương, 70 điều, trở thành Đạo luật căn bản của Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, từ đó.

Sau tháng 3/1946, ông Vũ Trọng Khánh trở thành chuyên viên tư pháp của Chính phủ. Tháng 5/1946, ông được cử tham gia vào Hội đồng phúc thẩm đặt tại Bộ Nội vụ cùng với các ông Huỳnh Thúc Kháng, Bùi Bằng Đoàn; sau đó ông Vũ Trọng Khánh làm Chưởng lý Tòa Thượng thẩm Bắc Bộ của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa - tiền thân của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao ngày nay. Ông góp phần vào việc tổ chức tòa án, phổ biến tư tưởng tư pháp mới, đúc kết kinh nghiệm, nghiên cứu chính sách, đào tạo cán bộ tư pháp, đồng thời tham gia soạn thảo nhiều văn bản pháp quy cho hệ thống luật của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Trong suốt 9 năm kháng chiến chống Pháp, ông Vũ Trọng Khánh làm Giám đốc tư pháp Liên khu 10 (gồm các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Tuyên Quang, Phú Thọ, Vĩnh Yên, Phúc Yên).

Từ năm 1956 trở đi, ông lại gắn bó với thành phố Hải Phòng với cương vị Ủy viên Hội đồng nhân dân thành phố, Phó Chủ tịch thường trực Ủy ban hành chính thành phố, chịu trách nhiêm quản lý hành chính, văn hóa xã hội và nhà đất; rồi Chủ tịch Hội Luật gia Hải Phòng.

Theo dòng lịch sử lập hiến kể từ khi thành lập nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đến nay, nước ta đã có 5 bản Hiến pháp: Năm 1946, 1959, 1980, 1992 và 2013.

GSTS Trần Ngọc Đường - nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội đánh giá: “Hiến pháp 1946 thực sự là công cụ đặc biệt quan trọng và có hiệu lực nhất để bảo vệ nền độc lập dân tộc, bảo vệ chính quyền cách mạng và thực hiện quyền lực nhân dân”.

Hiến pháp đầu tiên 1946 luôn gắn liền với tên tuổi của những người đã xây dựng, đặt nền móng cho lịch sử lập hiến mà người đứng đầu là Hồ Chủ tịch, những người trong Ban dự thảo và người chắp bút Vũ Trọng Khánh.

Đăng Ngọc