Người ta không thể làm gì với nước mắt

Madeleine - Hoa hồng rút chốt

Tập 1- Hoa hồng rút chốt là ký ức từ thời niên thiếu của cô bé Madeleine Riffaud, sinh năm 1924, sống hạnh phúc với ông ngoại và cha mẹ là giáo viên cho đến khi Chiến tranh Thế giới thứ hai nổ ra. Việc cô tham gia kháng chiến chống phát xít Đức chỉ là hành động đầu tiên của một số phận đặc biệt mà cô kể lại hôm nay trong bộ ba tiểu thuyết được nuôi dưỡng bởi một ký ức không điều gì phai nhạt.

Người viết bài này có ba ấn tượng lớn với Madeleine: Lần đầu tiên năm 1969, cô nữ sinh Sài Gòn vô chiến khu nhìn thấy ảnh nữ phóng viên Pháp mặc bà ba chụp chung với cán bộ xưởng phim Giải Phóng. Lần thứ hai năm 2001, theo nhờ cậy của Đài truyền hình TP.HCM đến căn hộ của bà ở quận 3, Paris để quay vài phỏng vấn. Lần thứ ba, xem phim tài liệu Ba cuộc chiến của Madeleine Riffaud do đạo diễn Philippe Rostan giới thiệu ở Paris ngày 5.4.2011 có nhân vật tham gia.

Tan vỡ

Phim của Philippe Rostan kể lại đầy đủ cuộc đời biên niên sử: Năm 1940, khi quân Đức chiếm đóng nước Pháp có cô bé mười lăm tuổi bị sĩ quan Đức đá lăn. Mười sáu tuổi cô tham gia kháng chiến, không phải vì bị đá đau mà nhân phẩm tổn thương. Mười chín tuổi, cô tham gia du kích với bí danh Rainer.

Hè 1944, Rainer hạ sát một sĩ quan Đức trên cầu Solférino bằng súng lục, may mắn thoát xử tử nhờ Paris giải phóng. Trong những ngày hân hoan đó Rainer chỉ huy đội du kích tấn công tàu hỏa, bắt sống tám mươi lính Đức. Được phong chức trung úy nhưng Rainer không thể gia nhập quân đội Pháp vì là… phụ nữ!

Ảnh chụp màn hình Madeleine 95 tuổi phát biểu trong phim của Jorge Amat.

Không được cầm súng, Madeleine chuyển qua cầm bút, làm phóng viên báo cộng sản Ce Soir, xuất bản tập thơ đầu tiên Le poing fermé có thi sĩ Eluard viết tựa. Trong quan hệ với Việt Nam Madeleine luôn tự hào được gặp Bác Hồ ở Paris năm 1946, được ông mời sang Việt Nam và gọi yêu là “ma petite fille”.

Liên hoan thanh niên sinh viên Berlin 1951 Madeleine gặp Nguyễn Đình Thi và “bị thần Tình yêu bắn vào tim”. Không như những thông tin dè dặt trước nay khi nói về tình yêu của họ, trong phim và giao lưu sau phim, Madeleine nói hai người đã thật sự chung sống trong thời gian bà đến Hà Nội với tư cách phái viên báo L’Humanité. Cũng không như nhiều tư liệu cho biết bà chỉ được cụ Hồ nhắn tin rời khỏi Việt Nam, Madeleine nói cô đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh gọi đến, cho biết tình hình sau cải cách ruộng đất trở nên phức tạp, cô ở đây không lợi cho cái chung. Vì nghĩa lớn, cuộc tình riêng vỡ tan.

Người đấu tranh không bao giờ thua

Năm 1965 khi cuộc chiến chống Mỹ bùng lên ở miền Nam, Madeleine lặn lội ba tháng vào chiến khu Việt Cộng với biệt danh Chị Tám. Đối với dư luận phương Tây khi đó Việt cộng là “những con người không có mặt”, Chị Tám cùng phóng viên Burchett (Úc) muốn chứng minh Việt Cộng có gương mặt anh hùng.

Phát biểu sau buổi chiếu, Madeleine cho biết bà có trở lại Việt Nam những năm 1985, 1986, 1987 để thăm bạn chiến đấu và một số người thân. Sau đó, dù vẫn chung sức với Việt Nam trong cuộc chiến vì nạn nhân da cam, bà không đi nữa “để giữ nguyên vẹn hình ảnh đất nước và những con người tôi từng kính trọng, thương yêu”.

DVD phim Bảy cuộc đời của Madeleine Riffaud do đạo diễn Jorge Amat sản xuất 2019.

Trong phim của Rostan còn có đoạn khá dài về hoạt động chống thực dân của Madeleine ở Algérie với biệt danh Chuột nhắt, nhưng người xem vương vấn nhất cuộc chiến với nỗi đau và cái chết mà Madeleine gọi là Chiến tranh bỏ túi: Đau đớn sau khi mẹ mất vì ung thư não, năm 1973, với tên giả Marthe, Madeleine vào nhà thương Lariboisìere làm hộ lý săn sóc bệnh nhân, vuốt mắt họ lúc lâm chung để sau đó viết ra tác phẩm Khăn áo ban đêm đầy day dứt.

Tám mươi bảy tuổi, người phụ nữ mà cuộc đời tóm gọn trong hai từ “kháng chiến” khiến khán phòng vỗ tay rầm rập khi nói “Người đấu tranh không bao giờ thua. Chúng ta chỉ thua khi chúng ta đầu hàng. Kể cả khi chúng ta chết đi thì chúng ta cũng thắng, bởi chúng ta đã giành được nhân phẩm”.

Không phải truyền tụng

Cuối năm 2023, một phim tài liệu khác về Madeleine Riffaut được phát hành DVD. Ngoài những tư liệu từng có, phim Bảy cuộc đời của Madeleine Riffaud do đạo diễn Jorge Amat sản xuất 2019 gây chú ý bởi đoạn bonus 48 phút do chính nhân vật kể.

Bức ảnh Nguyễn Đình Thi và Madeleine Riffaudxuất hiện trong phim của Jorge Amat.

Điềm tĩnh trong thổn thức, Madeleine 90 tuổi nói sau Liên hoan thanh niên sinh viên ở Cộng hòa Dân chủ Đức hai người tiếp tục viết thư cho nhau, trước khi bà sang Việt Nam năm 1955 với tư cách phóng viên báo La vie ouvrìere. Trên đường đi Hà Nội Madeleine ghé Mát-xcơ-va, gặp nhà thơ Aragon đến dự đại hội nhà văn Xô viết, nơi theo ông có Nguyễn Đình Thi. Không chính thức, Aragon đưa Madeleine ngồi cạnh Thi đang chăm chú nghe diễn giả. Bất chợt trông thấy Madeleine, Thi thảng thốt kêu “Chào đồng chí!”. Họ có ba ngày đêm trong khách sạn Métropole…

Vốn ủng hộ tình yêu này, Hồ Chủ tịch khuyên Madeleine tiếp xúc với hai con Thi khi mẹ chúng vừa mới mất - cuộc tiếp xúc mà theo bà “Tôi đã phải lòng các con Thi hơn cả Thi”. Mặc dù trước đó động viên cả hai kết hôn, nhưng khi phong trào cải cách ruộng đất dâng cao, Hồ Chủ tịch bất ngờ gọi Madeleine bảo chia tay, rằng cuộc đụng độ với người Pháp ở Hải Phòng đã tạo nên không khí bài ngoại, rằng vợ bác sĩ Phạm Ngọc Thạch cũng đã dẫn con xuất cảnh… Madeleine muốn ở lại nhưng Hồ Chủ tịch cương quyết chống vì chính ông cũng không biết cái gì sẽ xảy ra với bản thân. Quá đau đớn Madeleine khóc. Chủ tịch nói “Người ta không thể làm gì với nước mắt”.

Nguyễn Đình Thi và Madeleine Riffaud trong những bức ảnh hiếm hoi chụp cùng nhau. Ảnh: TL

Cùng nước mắt Madeleine quay về Pháp, dành hẳn một phòng trong căn hộ để lưu kỷ niệm, trong đó có bức ảnh Nguyễn Đình Thi phóng to. Nhớ người yêu, Madeleine còn dịch giới thiệu tiểu thuyết Mặt trận trên cao của Nguyễn Đình Thi năm 1968. Về phần mình Thi đã viết nhiều thơ “Tặng M” trong đó có bài Nhớ nổi tiếng, đã trao cho con trai cặp tài liệu dặn chỉ mở khi ông mất. Chiếc cặp mở sau ngày 18.4.2003 chứa ảnh chụp, những bài báo cắt dán và gần 1.000 bức thư Madeleine gửi ông.

Ở tuổi một trăm, anh thư nước Pháp vừa vượt qua “cuộc chiến” ngày 18.1.2024, khi tòa Paris tuyên người-trợ-giúp-tại-gia 8 tháng tù treo, phạt 8.000 euro vì tội “lạm dụng thế yếu và lòng tin” chiếm đoạt 140.000 euro ngân quỹ và gây thêm nợ lớn cho bà. Người viết tin Madeleine đã khóc…

Việt Linh