Người thợ rèn yêu nước

Trong những năm kháng chiến chống Pháp, cha ông khi ấy là một thợ rèn đã từng tham gia bảo vệ Tổng Bí thư Trường Chinh cùng các đồng chí cán bộ Trung ương.

Tác giả (bên trái) và ông Nguyễn Ích Quyết, con trai liệt sĩ Nguyễn Ích Giáp.

Theo lời kể của ông Nguyễn Ích Quyết, gia đình ông vốn gốc ở thôn Thúy Hội, xã Tân Hội, huyện Đan Phượng, tỉnh Hà Tây cũ (nay thuộc xã Ô Diên, thành phố Hà Nội). Do mưu sinh bằng nghề rèn gia truyền nên gia đình thường phải “tha phương cầu thực”. Đầu những năm 1940, ông nội của ông là cụ Nguyễn Ích Hạp đã đưa cả nhà tản cư đến ở nhờ nhà cụ Thống tại xóm Đá, làng Vân Xuyên, tổng Hoàng Vân (nay thuộc xã Hoàng Vân, tỉnh Bắc Ninh) để mở lò rèn.

Tại đây, gia đình ông gặp một cán bộ cách mạng và được tuyên truyền, giác ngộ: “Chỉ có làm cách mạng, đánh đuổi phát xít, giành độc lập, dân tộc ta mới có được cuộc sống ấm no, hạnh phúc”. Thấy đúng quá, ông nội của ông liền vận động cả nhà đồng lòng đi theo cách mạng. Sau này, khi đất nước giành được độc lập, gia đình ông mới biết, đồng chí cán bộ năm ấy chính là Tổng Bí thư Trường Chinh.

Ông Nguyễn Ích Quyết hồi tưởng: “Ông nội tôi thường kể, đầu năm 1943, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã quyết định xây dựng ATK II của Trung ương Đảng trên vùng đất Hiệp Hòa (tỉnh Bắc Giang cũ), giáp ranh với các huyện Phú Bình, Phổ Yên (tỉnh Thái Nguyên). Với vai trò và vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng, ATK II - Hiệp Hòa đã góp phần không nhỏ vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Từ đó, nơi đây trở thành một “địa chỉ đỏ” gắn liền với sự nghiệp cách mạng của Đảng, lưu giữ một phần ký ức thiêng liêng của dân tộc. Ngày ấy, xóm Đá, làng Vân Xuyên có 37 hộ thì 33 hộ trở thành cơ sở cách mạng, nơi đón cán bộ về ở, đặt cơ quan, mở lớp huấn luyện, hội họp. Nhiều người bị giặc Pháp bắt bớ, tù đày, tra tấn dã man nhưng kiên quyết không khai báo. Từ xóm Đá, phong trào lan rộng ra cả tổng Hoàng Vân, rồi tỏa sang nhiều làng xã của huyện Hiệp Hòa (cũ) và các vùng lân cận như Kha Sơn Hạ, Kha Sơn Thượng (huyện Phú Bình cũ), Tiên Thù, Thù Dương (huyện Phổ Yên cũ). Trải qua bao lần khủng bố của thực dân Pháp, phong trào tuy tổn thất nặng nề nhưng vẫn bền bỉ phát triển, không hề lụi tắt. ATK II không chỉ là địa bàn chiến lược về vị trí địa lý, mà còn là địa bàn chiến lược về chính trị với một “thế trận lòng dân” vô cùng vững chắc.

“Tôi có dịp về thăm nhà cụ Thống ở làng Vân Xuyên, gặp bác Thang Vy - người từng cùng cha tôi hoạt động trong đội tự vệ năm xưa. Bác Vy kể: “Anh Giáp (Nguyễn Ích Giáp) vào đội tự vệ rồi được kết nạp Đảng ngay tại xã Hoàng Vân này. Anh ấy trắng trẻo, đẹp trai, lại năng nổ, xông xáo, chẳng nề hà bất cứ việc gì: Từ rải truyền đơn, tuyên truyền đường lối cách mạng, nuôi giấu cán bộ cho đến trừ gian diệt ác. Anh có tay nghề rèn rất giỏi, dao kiếm do anh rèn sắc bén lắm. Nhiều con dao, cây kiếm bây giờ vẫn còn được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Thái Nguyên đấy!”. Ngồi cạnh đó, cụ Thống gật đầu, bùi ngùi nhớ lại: “Người đâu mà gan như cóc tía! Còn nhớ có lần giặc càn vào làng Vân Xuyên lùng bắt cán bộ, cậu Giáp đã dẫn đồng chí Trường Chinh chạy xuống bến sông rồi quay lại ngay, nổi lửa lò rèn. Vừa lúc bọn chúng ập đến, mặc cho những khuôn mặt cau có hầm hè, mặc cho những khẩu súng lăm lăm chĩa vào người, cậu ấy vẫn bình thản quai từng nhát búa chắc nịch, đều đặn, mặt không hề biến sắc. Không có cớ gì để bắt, chúng đành hậm hực bỏ đi. Nhờ thế, đồng chí Trường Chinh kịp qua sông thoát nạn. Sau lần ấy, đồng chí Trường Chinh về hoạt động ở Tiên Thù, còn gia đình cậu Giáp thì chuyển về Thùa Lâm, thuộc xã Tiên Phong, huyện Phổ Yên (cũ)...”.

Chủ tịch Hồ Chí Minh gặp mặt đoàn đại biểu gia đình cách mạng tiêu biểu tại Phủ Chủ tịch (tháng 9-1962). Trong ảnh: Ông Nguyễn Ích Hạp, thân sinh liệt sĩ Nguyễn Ích Giáp đứng hàng đầu, bên cạnh Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ảnh: Tư liệu

Ông Quyết trầm ngâm kể tiếp: “Theo chỉ dẫn của cụ Thống, tôi tìm về Phổ Yên, gặp bác Nguyễn Văn Sức, nguyên Chủ tịch Ủy ban Hành chính kháng chiến huyện Phổ Yên (cũ). Vừa thấy tôi, bác Sức nắm chặt tay, giọng bồi hồi xúc động: Con trai anh Giáp đây ư? Mới ngày nào cha cháu còn mừng rỡ khoe có con trai, vậy mà... Thời gian trôi đi, nhưng kỷ niệm về cha cháu vẫn vẹn nguyên trong lòng bác! Đúng vậy, ngày đó cha cháu từ Hoàng Vân chuyển sang, là một trong ba đảng viên đầu tiên của huyện Phổ Yên (cũ), đồng thời cũng là Trung đội trưởng đội tự vệ đầu tiên của xã Tiên Phong (cũ). Đội tự vệ khi ấy có nhiệm vụ chủ yếu là tuyên truyền cách mạng, gây dựng cơ sở, bảo vệ cán bộ cấp trên... Cha cháu hoạt động tích cực, hăng say, được cấp trên đánh giá cao và rất tin tưởng... Đêm 13-3-1945, khi đang đỏ lửa lò rèn, nhận được tin dữ, ông Nguyễn Ích Giáp liền buông búa bỏ đe, cấp tốc tập hợp đội tự vệ, phân công người đưa đồng chí Trường Chinh rời khỏi Phổ Yên, còn mình thì dẫn toàn bộ số đội viên còn lại ra chặn bước tiến của giặc. Lúc ấy, với âm mưu bắt sống Tổng Bí thư Trường Chinh để đè bẹp phong trào cách mạng ở Phổ Yên, địch đã tập trung lực lượng đông đảo, trang bị đầy đủ súng ống, đạn dược. Trong khi đó, lực lượng của ta lại mỏng, vũ khí thô sơ nên chẳng mấy chốc đã rơi vào thế yếu. Vòng vây của giặc mỗi lúc thêm siết chặt, tiếng súng nổ, tiếng la hét của quân địch mỗi lúc một gần. Để bảo toàn lực lượng, anh Giáp đã dõng dạc ra lệnh rút lui. Thấy mọi người còn chần chừ, anh Giáp tỏ thái độ dứt khoát: “Tôi là đội trưởng, ra quyết định thì các đồng chí cứ phục tùng, không bàn cãi! Đừng lo cho tôi, sẽ không sao đâu. Hẹn gặp lại!”. Nói rồi, anh Giáp quay ngoắt người, lao thẳng về phía quân giặc. Khi đội tự vệ tổng Tiên Thù và đội tự vệ xã Hồng Vân, tỉnh Bắc Giang (cũ) tập hợp lực lượng quay lại giải cứu thì nhận tin dữ, anh Giáp đã bị địch bắt trong một vườn sắn, sau đó đưa về chợ Chã (Phổ Yên) chém đầu...”.

Ông Quyết chia sẻ: “Rất lâu sau đó, tôi may mắn được gặp cụ Lý Chất (khi đó là Lý trưởng, nhưng làm việc cho ta). Cụ Chất kể lại không thiếu một chi tiết về cái chết của cha tôi. Biết cha tôi là Đội trưởng đội tự vệ của tổng Tiên Thù nên khi bắt được, bọn giặc tra khảo, đánh đập hết sức dã man hòng ép cha phải khai ra nơi ẩn náu của Tổng Bí thư Trường Chinh và các đồng chí cán bộ Trung ương. Cha tôi không hé răng nửa lời, chỉ nhìn chúng bằng ánh mắt rực lửa căm hờn. Biết không thể khuất phục được cha tôi, trước khi rút quân, quân giặc đã chém cha tôi, đầu vứt xuống hố đào đất đắp đê, thân ném ở bờ sông. Người dân địa phương xót xa, thu nhặt thân thể của cha tôi rồi đem chôn cất tử tế... Sau khi nước nhà giành được độc lập, mỗi lần bác Trường Chinh có dịp về căn cứ địa cách mạng Vân Xuyên hay Tiên Phong đều không quên hỏi thăm gia đình đồng chí Nguyễn Ích Giáp, người chiến sĩ cách mạng kiên cường, dũng cảm; nhắc nhở các cấp ủy, chính quyền phải thường xuyên chăm lo đến cuộc sống của gia đình tôi cũng như các gia đình có công với cách mạng. Đặc biệt, nhờ sự quan tâm của bác Trường Chinh mà ông nội tôi được đi tham quan Hà Nội, chụp ảnh với Chủ tịch Hồ Chí Minh và dự Quốc khánh 2-9-1962 tại Quảng trường Ba Đình lịch sử”...

Bài và ảnh: Ngô Văn Học