Người Tơ Đrá bảo tồn nhà rông truyền thống

Người Tơ Đrá bảo tồn nhà rông truyền thống.

Trên dải đất miền tây Quảng Ngãi, người Tơ Đrá (một nhánh của dân tộc Xơ Đăng) bao đời nay gắn bó mật thiết với núi rừng, nương rẫy. Họ sinh sống chủ yếu tại các xã Đăk Ui, Ngọk Réo, Đăk Kôi. Nguồn sinh kế dựa vào trồng cà phê, cao su, bời lời, lúa, mì, bắp, chăn nuôi gia súc, gia cầm. Họ còn đan lát, dệt thổ cẩm, rèn nông cụ để phục vụ sinh hoạt hay trao đổi.

Nhà rông của người Tơ Đrá thường đặt ở trung tâm của làng.

Cuộc sống của người Tơ Đrá tuy mộc mạc nhưng giàu bản sắc, họ vẫn giữ trọn tiếng nói riêng, các ngành nghề truyền thống của cha ông vẫn còn lưu truyền ở hầu hết các thôn, làng. Những lễ hội mừng lúa mới, mừng năm mới, về nhà rông mới hay lễ bắn trâu tạ ơn thần linh (Yàng) trở thành dịp cộng đồng sum họp, tiếng cồng chiêng vang vọng, vòng xoang rộn rã, tiếp nối sự bền bỉ trong gìn giữ phong tục, tập quán truyền thống của dân tộc qua bao thế hệ.

Trong đời sống ấy, nhà rông hiện diện như một biểu tượng thiêng liêng. Đây là nơi diễn ra lễ hội, hội họp, bảo tồn hiện vật truyền thống như cồng, chiêng, trống, vật tế lễ và là không gian tâm linh gắn bó với đời sống tinh thần của người dân.

Nhà rông thường đặt ở vị trí trung tâm, mái vươn cao như lời khấn nguyện gửi đến thần linh, khung sàn rộng rãi đủ chỗ cho cả làng cùng quây quần. Kiến trúc nhà rông của người Tơ Đrá mang đậm dấu ấn truyền thống: Khung gỗ lớn, sàn ván gỗ, mái lợp lá mây hoặc tranh, toàn bộ buộc bằng dây mây không dùng đinh. Mỗi chi tiết, từ dáng mái cong vút đến hoa văn trên vách, đều là sự kết tinh của bàn tay, khối óc và tâm hồn dân làng.

Nhà rông được dựng lại trên cơ sở tận dụng khung sườn nhà rông cũ.

Sau 7 đến 10 năm, qua bao mùa mưa nắng, nhà rông sẽ bị xuống cấp, cần tu sửa lại. Việc dựng lại nhà rông truyền thống trong bối cảnh hiện nay không hề dễ dàng. Nguyên vật liệu như gỗ, tre, nứa, dây mây, lá lợp ngày càng khan hiếm, phần lớn phải tận dụng từ nhà cũ hoặc tìm kiếm nguyên liệu không bị cấm khai thác ở những khu rừng xa hàng chục cây số.

Dù vậy, vượt qua những khó khăn, trở ngại, người Tơ Đrá vẫn cung sức, đồng lòng xây dựng lại nhà rông mỗi khi nhà rông xuống cấp để làng có nơi sinh hoạt cộng đồng, tổ chức lễ hội...

Người Tơ Đrá dùng lá mây là nguyên liệu chính để lợp mái nhà rông.

Trước khi làm lại nhà rông, già làng cùng ban công tác thôn họp bàn, chọn ra người thợ lành nghề am hiểu kiến trúc truyền thống làm “công trình sư”. Tất cả được phân công rõ ràng: Trai tráng dựng cột, kèo, lợp mái, buộc dây; phụ nữ lên rừng lấy lá, đan phên, chuẩn bị dây buộc; người cao tuổi chẻ dây, trang trí mái; những ai đi làm xa hoặc không thể góp công thì đóng góp tiền để mua vật liệu như xăng dầu, bóng đèn, đinh, kẽm.

Từng lá mây được cột cẩn thận và chắc chắn lên khung sườn nhà rông.

Điều đặc biệt, nhà rông truyền thống của người Tơ Đrá không có bản vẽ thiết kế. Tất cả dựa vào trí nhớ, kinh nghiệm và kỹ thuật được truyền lại qua nhiều thế hệ. Khung nhà sử dụng những trụ gỗ lớn, buộc chặt bằng dây mây, tuyệt đối không dùng đinh. Sàn lót ván chắc chắn, vách làm từ nứa già, được chẻ, đập dập và đan khéo léo thành những tấm lớn, hoa văn hài hòa. Mái lợp bằng lá mây bó thành từng chùm nhỏ, xếp thành nhiều lớp, bên ngoài phủ thêm tấm thảm đan từ nứa để giữ mái bền và tạo điểm nhấn thẩm mỹ.

Người Tơ Đrá đan tấm phên để ốp ngoài mái lá, bảo vệ nhà rông bền bỉ hơn theo năm tháng.

Trong quá trình dựng, yếu tố tâm linh luôn song hành. Từ khi tháo dỡ nhà cũ đến khi hoàn thiện nhà mới, dân làng tổ chức nhiều nghi lễ cúng tế theo từng giai đoạn xây dựng như lúc tháo dỡ nhà rông cũ, dựng trụ, lợp mái, vào nhà rông mới và mừng nhà rông mới khi hoàn thành. Mỗi nghi lễ là một lần cộng đồng quây quần, cùng ăn uống, nhảy múa, vừa tạ ơn vừa cầu mong dân làng có cuộc sống an lành, mùa màng tốt tươi.

Chung sức đưa tấm phên phủ lên mái nhà rông.

Nhiều khi việc dựng nhà rông trùng vào thời vụ trồng trọt, thu hoạch nông sản, nhưng dân làng vẫn sẵn sàng gác công việc riêng để dồn sức cho công trình chung. Có làng huy động hàng trăm người làm việc suốt ngày đêm để kịp tiến độ.

Công đoạn hoàn thiện nhà rông.

Việc gìn giữ nhà rông không chỉ là câu chuyện bảo tồn một công trình kiến trúc, mà còn là minh chứng cho sức mạnh đoàn kết, cho tinh thần gắn bó cộng đồng của người Tơ Đrá. Trong nhịp sống hiện đại, nhà rông trở thành điểm tựa tinh thần, nơi truyền lại cho thế hệ trẻ những giá trị văn hóa, từ cách đánh cồng chiêng, múa xoang, đến cách tổ chức nghi lễ và ứng xử cộng đồng. Đây chính là “trường học” không giáo án, nhưng giàu ý nghĩa và có sức lan tỏa rộng.

Dân làng chung vui mừng nhà rông mới hoàn thành.

Những năm qua, các cấp chính quyền tỉnh Quảng Ngãi đã triển khai nhiều chính sách thiết thực nhằm bảo tồn và phát huy giá trị nhà rông truyền thống của đồng bào các dân tộc tại chỗ. Chính quyền phối hợp với làng tuyên truyền ý nghĩa, khuyến khích giữ nguyên kiến trúc và nghi lễ tín ngưỡng tốt đẹp; đồng thời hỗ trợ thủ tục, kinh phí, vận chuyển nguyên liệu và huy động lực lượng giúp các khâu nặng nhọc.

Nhiều địa phương lồng ghép việc bảo tồn nhà rông vào chương trình phát triển du lịch cộng đồng, biến mái nhà rông thành điểm nhấn văn hóa, thu hút du khách và mở ra hướng sinh kế mới. Sự chung tay này đã góp phần gìn giữ không gian văn hóa truyền thống đặc sắc của người Tơ Đrá nói riêng và các dân tộc miền tây Quảng Ngãi nói chung.

Nhà rông truyền thống của người Tơ Đrá ở làng Kon Vi Vàng, xã Đăk Kôi.

Việc dựng và bảo tồn nhà rông không chỉ đáp ứng nhu cầu sinh hoạt cộng đồng, mà còn khẳng định bản lĩnh văn hóa của người Tơ Đrá trước những biến đổi của thời đại. Khi nào mái nhà rông vẫn còn sừng sững giữa làng, khi ấy bản sắc và sức sống của cộng đồng Tơ Đrá vẫn còn nguyên vẹn, bền chặt như núi rừng giữa đại ngàn.

Thực hiện: NGUYỄN BAN