Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ nói về AI và Anh trai vượt ngàn chông gai

Thưa ông, được biết ông là một trong những người được NSND Tự Long hỏi ý kiến khi biểu diễn một số tiết mục tại chương trình “Anh trai vượt ngàn chông gai” được khán giả đánh giá rất cao thời gian qua, cá nhân ông nhận xét như thế nào về các tiết mục nghệ thuật dân gian được thể hiện trong chương trình này?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ: NSND Vũ Tự Long sinh ra trong một gia đình mà bên nội và bên ngoại đều có truyền thống nghệ thuật trình diễn dân gian ít nhất là 3 thế hệ liên tục. Giữa tôi và bố mẹ anh Vũ Tự Long (Nghệ sĩ Ưu tú Vũ Tự Lẫm và Nghệ sĩ Ưu tú Nguyễn Minh Phức) quen thân như anh em một nhà. Vì tôi nghiên cứu dân ca Quan họ nên họ đã giúp đỡ, truyền dạy cho tôi rất nhiều bài bản cổ. Vì quan hệ đó nên NSND Vũ Tự Long nếu có chương trình nào, hay gọi điện và gặp gỡ tôi để hỏi một vài ý kiến kiểu trò chuyện, trao đổi chút ít chuyên môn thôi. Biết được gì, tôi góp ý đôi điều nho nhỏ. Chủ yếu là vỗ tay cổ vũ, khuyến khích. Đam mê sáng tạo là của anh ấy. Làm nghệ thuật biểu diễn nó nhọc nhằn và nó rất cá nhân. Một vài ý kiến nhiều khi chỉ là nguồn động viên. Từ tài nguyên nghệ thuật truyền thống mà phát huy và phát triển có rất nhiều con đường và rất rộng mở cho sáng tạo.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ.

Dòng chảy cho nghệ thuật dân gian là bất tận. Cổ truyền tạo nên giá trị truyền thống cho hôm nay và hôm nay sẽ tạo nên truyền thống cho ngày mai. Đi học hát các nghệ nhân xưa, cùng một bài, hôm nay họ hát khác và có thể hôm sau họ hát khác đi một ít rồi. Mỗi lần là một phiên bản. Một bài là một tập hợp các phiên bản. Vậy, việc phát huy và phát triển là lẽ tự nhiên của nghệ thuật truyền thống. Cần mạnh dạn sáng tạo. Có thành công, có thất bại. Những gì thành công sẽ tạo nên giá trị và sẽ góp một ít nước trong dòng chảy bất tận đó. Không ngại sáng tạo trên nền tảng truyền thống.

Qua chương trình “Anh trai vượt ngàn chông gai”, nhiều bạn học sinh, sinh viên thể hiện sự yêu thích đặc biệt những tác phẩm mang màu sắc văn hóa truyền thống của dân tộc. Với tư cách là một nhà nghiên cứu văn hóa dân gian lâu năm, ông có thể chia sẻ điều gì đến các bạn học sinh, sinh viên?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ: Với sinh viên ngành văn hóa và nghệ thuật truyền thống, tôi luôn nhắc nhở rằng, văn hóa cách mạng Việt Nam, trên phương diện phát huy nghệ thuật cổ truyền, là một nền văn hóa thành công nhất, nhiều giá trị thành tựu nhất so với các nước khác. Đơn cử như ca khúc chiến tranh. So những gì trước 1945 với những gì sau 1946 đến nay, ta thấy dòng phong cách dân gian, dân tộc để giá trị gấp hàng trăm lần về số lượng, về chất lượng, về sự phong phú, đa dạng thẩm mỹ, về số lượng tác phẩm “đi cùng năm tháng”, đặc biệt về giá trị với sự tồn vong của dân tộc, sự kế tục văn hóa dân tộc. Đó là điều không thể phủ nhận. Nó góp phần khẳng định một bản sắc văn hóa Việt Nam sâu rễ bền gốc trong gần 100 năm qua, giúp văn hóa Việt Nam không bị “đứt rễ”, không bị “trôi giạt văn hóa” như nhiều quốc gia đang báo động quyết liệt. Thầy tôi, Giáo sư Trần Đình Hượu, 50 năm trước, đã luôn nhấn mạnh rằng hãy “đến hiện đại từ truyền thống”. Chúng tôi bền vững với phương châm đó. Truyền thống mà hiện đại. Nếu quan niệm các di sản văn hóa truyền thống là một dạng tài nguyên tinh thần thì con đường rất rộng mở và nhu cầu của nhân dân, của văn hóa dân tộc là với cùng lớn lao. Các bạn hãy thấu hiểu truyền thống để phát huy, phát triển và sáng tạo. Với 54 dân tộc, với đa dạng vùng miền, với lịch sử phát triển lâu dài và đầy thăng trầm của quốc gia, tài nguyên tinh thần đó là một mạch nguồn bất tận.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ chia sẻ với nhà báo Nguyễn Tuấn Anh - Trưởng ban Sinh viên, Báo Tiền Phong.

Được biết gần đây ông cũng quan tâm nhiều đến AI (Trí tuệ Nhân tạo) – đang là mối quan tâm của các bạn trẻ, xin ông cho biết lý do?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ: Điều này làm tôi nhớ đến những trao đổi khá căng ở chính khoa tôi (khoa Ngữ Văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội) cách nay gần 30 năm về văn học mạng và báo mạng, truyền thông mạng. Giữa sự hồ hởi của nhóm này thì có sự e dè của nhóm khác. Có “cụ” giữa cuộc họp còn nói rằng “văn mạng” là “văng mạng”, “báo mạng” là “báo hại”. Rồi ngay sau đó là đến việc “số hóa” các dữ liệu tư liệu và công trình nghiên cứu. Lại tranh luận xôn xao. Nhưng rồi thác lũ công nghệ truyền thông cứ phăng phăng tuôn chảy, không thể đứng ngoài cuộc. Rất may là Việt Nam là một trong những quốc gia đổi mới nhanh chóng, tạo nhiều thuận lợi để có những điều kiện như hôm nay. Rồi đến sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI). Tôi thấy mình đã bị lạc hậu, cùng lắm là mới biết Chat GPT để phục vụ một ít chuyên môn của mình. Tạm thời, tôi đang coi đó là một công cụ tiện lợi. Từ bỡ ngỡ và ngạc nhiên một cách thích thú, tôi đang phải học thêm để khỏi lạc hậu.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ sử dụng trí tuệ nhân tạo ChatGPT như một công cụ hỗ trợ, bổ sung những hạn chế trong tư duy cá nhân khi nghiên cứu và sáng tạo về các di sản văn hóa truyền thống.

Tuy nhiên, với công việc phải nghiên cứu, sáng tạo thường xuyên để đáp ứng nhu cầu bất tận của các di sản văn hóa truyền thống trong dân gian, tôi vận dụng công cụ này cho quá trình thực hành, nó bổ khuyết cho mình những cái mà tư duy cá nhân không thể bao quát hết do dữ liệu trí tuệ từng người là hữu hạn. Học ngôn ngữ, tôi thấy nó giống như ngôn ngữ cá nhân và ngôn ngữ cộng đồng vậy. Ngôn ngữ cá nhân là phong cách, là hữu hạn, ngôn ngữ cộng đồng là nền tảng, là rộng lớn. Tôi chú trọng đến tính hữu ích và có lợi của nó. Những gì, trước đây chúng tôi bỏ ra hàng năm để ghi, đếm, thống kê, phân loại từng chữ một, từng tác phẩm để nhận dạng giá trị, phong cách và ứng dụng thì nay có thể làm trong một giờ, một buổi là ra kết quả. Còn nữa, chắc chắn phải học tiếp vì, như trước đây, không thể nằm ngoài cuộc được. Nó đang vận động chóng mặt.

Theo ông, AI sẽ ảnh hưởng thế nào đến việc nghiên cứu cũng như bảo tồn các giá trị văn hóa dân gian ở Việt Nam?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ: Thấu hiểu - Bảo tồn - Phát huy, phát triển - Truyền thông, quảng bá là 4 nhiệm vụ không tách rời đối với các di sản văn hóa truyền thống. Cả bốn nhiệm vụ này đều rất cần thực hành công cụ AI. Vậy đối với những người làm công tác văn hóa, cái cần là phát hiện vấn đề, biết đặt vấn đề và khẳng định mục tiêu của công việc. Người ta hay nói giản dị là “kỹ năng hỏi”. Thầy tôi, GS Hà Văn Tấn, khi nói vui, cụ bảo: Đề tài là “tài” đặt “vấn đề”. Vấn đề nó nằm trong thực tiễn của cuộc sống, luôn luôn đầy ắp những nhu cầu mới mẻ, cấp thiết cho sự phát triển hiện nay. Cái đó, những người đam mê chuyên môn, lặn lội với cuộc sống, yêu dân và mong muốn bản sắc văn hóa dân tộc thì họ rất nhiều phát hiện và cảm giác lúc nào cũng không đủ thời gian để hoàn thành như mong ước. Trí tuệ nhân tạo sẽ tiếp sức cho họ.

Ảnh: Lê Vượng

Hiếu Nguyễn