Nhà tù Faifo và mảng ký ức bi tráng giữa miền di sản Hội An

Nhắc đến Hội An, công chúng thường nghĩ ngay đến những dãy phố cổ rêu phong, ánh đèn lồng rực rỡ và dòng sông Hoài trầm mặc. Nhưng ít người biết rằng, ngay sát bên Di sản văn hóa thế giới Khu đô thị cổ lại tồn tại một “địa chỉ đỏ” mang giá trị lịch sử đặc biệt: Di tích Nhà tù Faifo – vừa chính thức được xếp hạng Di tích cấp Tỉnh ngày 1.12.2025.

Sự kiện này không chỉ là thủ tục ghi danh, mà còn là lời nhắc về một mảnh ghép lịch sử cần được đánh thức, được kể lại và được trao truyền cho thế hệ mai sau.

Các đại biểu chụp ảnh kỷ niệm trong sự kiện Nhà tù Faifo đón nhận Bằng xếp hạng di tích cấp Tỉnh diễn ra ngày 1.12.2025.

Những mảnh ghép lịch sử trong Công viên Hội An

Vị trí của di tích Nhà tù Faifo ngày nay khá đặc biệt: nằm trong khuôn viên Công viên Hội An, tiếp giáp đường Lý Thường Kiệt. Ít ai hình dung được rằng khu vực xanh mát, yên bình này từng là một “địa ngục trần gian” đầu thế kỷ XX.

Theo hồ sơ lý lịch di tích, Nhà tù Faifo (hay Nhà lao Hội An trước 1945) được thực dân Pháp xây dựng từ rất sớm, muộn nhất là đầu thế kỷ XX. Đây từng là nơi giam giữ nhiều nhân vật quan trọng của phong trào Duy Tân và phong trào chống thuế năm 1908 như Huỳnh Thúc Kháng, Trần Cao Vân, Châu Thượng Văn… Về sau, nơi đây tiếp tục giam cầm những nhà lãnh đạo Đảng ưu tú như Võ Chí Công, Trương Chí Cương, Trần Tống…

Dù công trình nhà tù cũ bị phá hủy năm 1947 trong “tiêu thổ kháng chiến”, song trên nền đất ấy, dấu tích của “Trung tâm thẩm vấn” do chính quyền tay sai lập nên trong thời chống Mỹ vẫn còn hiện hữu: những bức tường xà lim lạnh lẽo, phòng tra tấn, bốt gác… Tất cả nằm tĩnh lặng giữa không gian công viên, tạo nên sự đối lập đầy ám ảnh giữa quá khứ đau thương và nhịp sống bình yên hôm nay.

Cận cảnh một phần di tích.

Mở ra tiềm năng cho “tour du lịch lịch sử” ngay bên phố cổ

Trong bài phát biểu tại buổi lễ, ông Trần Thanh Hải, Trưởng phòng Văn hóa – Xã hội phường Hội An, nhấn mạnh rằng nơi đây có thể trở thành “địa chỉ giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ, đồng thời là điểm dừng chân giàu giá trị nhân văn giữa lòng phố Hội”.

Đó cũng chính là chìa khóa để Nhà tù Faifo không rơi vào quên lãng sau khi được xếp hạng. Hội An đang đứng trước cơ hội mở rộng biên độ trải nghiệm cho du khách: từ việc tham quan phố cổ, du khách có thể bước sang vùng đệm – Công viên Hội An – để tiếp cận một mảng ký ức khác của đô thị di sản: gai góc hơn, bi tráng hơn, và đầy tự hào.

Theo hồ sơ của Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa thế giới Hội An, Nhà tù Faifo không tồn tại độc lập. Cùng với Nhà lao Thông Đăng và Nhà lao Xóm Mới, cả ba điểm hợp thành một hệ thống nhà lao thực dân – đế quốc tại Hội An. Liên kết ba di tích này có thể hình thành một tour du lịch chuyên đề giàu sức hút: nơi du khách được nghe kể về những cuộc vượt ngục táo bạo năm 1943; những lớp học chính trị ngay trong buồng giam với tài liệu dịch từ tiếng Pháp; hay những cuộc tuyệt thực làm rung động phong trào yêu nước…

Đây đều là những câu chuyện tạo sức nặng lịch sử, khiến hành trình khám phá Hội An không chỉ dừng lại ở vẻ đẹp cổ kính, mà còn lắng lại với chiều sâu văn hóa - cách mạng đặc trưng.

Công chúng xem trưng bày hình ảnh, tư liệu về “Di tích lịch sử Nhà tù Faifo” nửa đầu thế kỷ XX tại Công viên Hội An.

Đối thoại với thế hệ trẻ qua dấu tích còn lại

Giá trị lớn nhất của Nhà tù Faifo, theo định hướng của ngành văn hóa Hội An, nằm ở khả năng kết nối với giới trẻ. Di tích hiện còn lưu giữ một số hạng mục như phòng tra tấn, dãy xà lim, bốt gác được gia cố và bố trí lối đi tham quan. Đây là những “giáo cụ trực quan” sống động, giúp học sinh và du khách trẻ tuổi dễ dàng hình dung những khắc nghiệt mà các tù nhân cách mạng phải chịu đựng.

Không còn là những bài học lịch sử khô cứng trên giấy, các bạn trẻ có thể tận mắt chứng kiến không gian giam cầm chật hẹp, thiếu khí trời, nơi các tù nhân từng bị cùm kẹp bởi những hình thức tra tấn như “gông tạ”, “cùm ngựa gỗ”. Nhưng chính tại nơi “sống không bằng chết” ấy, họ đã biến nhà tù thành trường học, rèn luyện ý chí và hun đúc tinh thần đấu tranh.

Những câu chuyện như việc cụ Châu Thượng Văn tuyệt thực 20 ngày để phản đối chế độ giam cầm, hay đồng chí Trần Tống dịch tài liệu ngay trong tù… mang đến nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho thế hệ Gen Z về lòng yêu nước, sự kiên định và nghị lực sống.

Để ký ức không phai nhạt giữa thời bình

Việc Nhà tù Faifo được xếp hạng Di tích cấp Tỉnh là sự ghi nhận quan trọng, nhưng mới chỉ là điểm khởi đầu. Để di tích “sống”, cần một tư duy bảo tồn năng động – như cách Hội An đã thành công với phố cổ: biến di tích thành không gian văn hóa mở, nơi câu chuyện lịch sử được kể một cách hấp dẫn, chân thực và tương tác.

Khi ấy, Công viên Hội An không chỉ là nơi dạo mát, mà còn là nơi mỗi bước chân đều chạm vào tiếng vọng quá khứ, nơi ký ức bi tráng của bao thế hệ người tù chính trị được gìn giữ và lan tỏa.

Dù dấu tích Nhà tù Faifo không còn nguyên vẹn, nơi đây vẫn lưu đậm một phần đời đấu tranh của hàng nghìn tù nhân yêu nước. Trách nhiệm của những người làm công tác bảo tồn và của thế hệ trẻ hôm nay là giữ cho ký ức ấy không bị lãng quên – để “khoảng lặng bi tráng” giữa lòng phố Hội tiếp tục được đánh thức trong đời sống đương đại.

Khiếu Thị Hoài