Nhà tư sản yêu nước Đỗ Đình Thiện (Kỳ 1)

Vợ chồng Đỗ Đình Thiện - Trịnh Thị Điền

Ông Đỗ Đình Thiện sinh năm 1904 tại làng Noi (nay thuộc Cổ Nhuế, Hà Nội). Ông là con út của một gia đình bốn anh em. Bố ông làm thư ký cho một chủ đồn điền cao su nhưng mất sớm. Được mẹ nuôi dưỡng, lúc đầu ông học chữ Nho, sau chuyển sang chữ Quốc ngữ. Do thông minh và chăm học, ông thường đỗ đầu trong các kỳ thi. Năm 1926, ông tham gia phong trào bãi khóa để tang nhà yêu nước Phan Chu Trinh nên bị đuổi học và gia đình phải làm lại giấy lại khai sinh để đưa ông xuống học ở Nam Định.

Năm 1927, ông sang Pháp du học tại Trường Đại học Canh nông ở Toulouse. Đến năm 1928, ông gia nhập Đảng Cộng sản Pháp. Cuối năm 1931, do chuyển tài liệu bí mật của Đảng cho các thủy thủ người Việt mang về cho Đảng Cộng sản, ông bị bắt, bị kết án 4 tháng tù và bị trục xuất về Việt Nam.

Ông kết hôn với bà Trịnh Thị Điền - một nữ cộng sản được nhà cách mạng Nguyễn Thị Minh Khai dìu dắt và kết nạp. Tháng 2/1931, bà bị mật thám bắt. Dù bị tra tấn hết sức dã man, bà vẫn không nhận mình là người cách mạng. Bà tuyệt thực suốt 7 ngày để phản đối sự tra tấn đối với phụ nữ, buộc thực dân Pháp phải đưa bà về Bệnh viện Phủ Doãn để điều trị. Do không đủ chứng cứ để buộc tội, bọn thực dân Pháp phải trả lại tự do cho bà. Ra tù, bà lại tiếp tục hoạt động, lo tiếp tế lương thực, thuốc men, tiền, giấy bút cho các nhà cách mạng bị giam ở Hỏa Lò, bí mật gửi cưa sắt để các ông Nguyễn Lương Bằng, Văn Tạo cưa chấn song sắt vượt ngục vào đêm Noel năm 1931.

Tuy được tha nhưng bà vẫn bị quản thúc và bị mật thám theo dõi chặt chẽ. Trong hoàn cảnh đó, Trung ương đồng ý để hai ông bà chuyển hướng hoạt động sang lĩnh vực kinh tế để vừa nuôi sống gia đình mình, vừa để ủng hộ cách mạng khi thời cơ tới.

Là người có học vấn cao, lại sinh trưởng trong các gia đình danh giá, có truyền thống buôn bán, ông Đỗ Đình Thiện chung vốn với bạn bè làm nghề buôn gỗ, còn bà Điền nhận tơ tằm của thương nhân người Hoa để bán kiếm lời. Do làm ăn uy tín nên được cả người bán và người mua tín nhiệm, bà mở hiệu buôn tơ tại 54 phố Hàng Gai. Và cũng trong khoảng thời gian này, cửa hàng kinh doanh tơ lụa ở số 54 Hàng Gai mang tên hiệu Cát Lợi của ông bà Đỗ Đình Thiện - Trịnh Thị Điền, đã trở thành cơ sở hoạt động bí mật của cán bộ nội thành thập niên 1930 - 1940.

Gia đình doanh nhân Đỗ Đình Thiện ở Chiến khu Việt Bắc

Làm ăn phát đạt, năm 1941 ông bà Thiện mua lại nhà máy dệt của ông Hương Ký - một tư sản nổi tiếng lúc đó tại Hà Nội, nhằm tạo ra những sản phẩm có giá thành thấp, chất lượng tốt để mở rộng và chiếm lĩnh thị trường. Giữ được chữ tín, bạn hàng tìm đến ngày càng đông, ông Đỗ Đình Thiện và bà Trịnh Thị Điền trở nên giàu có. Từ cửa hàng ở phố cổ, họ còn sở hữu thêm nhà máy dệt, mua đồn điền rộng rãi ở Chi Nê (nay thuộc địa phận tỉnh Phú Thọ).

Khi sự nghiệp kinh doanh ngày càng phát triển, gia đình ông Đỗ Đình Thiện đã trở thành một trong những cơ sở đóng góp tài chính cho kháng chiến. Theo nhiều tài liệu, năm 1943, ông Nguyễn Lương Bằng, người phụ trách kinh tế - tài chính của Đảng, vượt ngục Sơn La về Hà Nội, đóng vai người buôn tơ đến gặp ông bà Đỗ Đình Thiện và được vợ chồng ông Đỗ Đình Thiện ủng hộ 30.000 đồng Đông Dương cho Đảng Cộng sản Việt Nam.

Năm 1945, nhận được thư khẩn từ ông Nguyễn Lương Bằng, cho biết, Đảng đang rất cần tiền để dùng cho cuộc kháng chiến, bà Điền lập tức viết giấy đưa cho ông Vũ Đình Huỳnh - người từng là thư ký của Chủ tịch Hồ Chí Minh - đến nhà một bạn hàng lấy 100.000 đồng Đông Dương (thời đó trị giá khoảng 250 lạng vàng) giúp phong trào cách mạng.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời trong bối cảnh kinh tế kiệt quệ, công nghiệp nhỏ bé, nông nghiệp tiêu điều. Ngân khố chỉ có 1,25 triệu đồng Đông Dương, một phần là tiền rách nát chờ thu đổi. Ngoài khó khăn về kinh tế, giặc đói và giặc dốt hoành hành, thù trong giặc ngoài rình rập.

Bức tranh Bác Hồ được ông Đỗ Đình Thiện mua

Để giải quyết vấn đề tài chính trước mắt, Chính phủ cách mạng đã ban hành Sắc lệnh số 4, ngày 4/9/1945 lập “Quỹ Độc lập” và phát động “Tuần lễ Vàng”. Ông Đỗ Đình Thiện được giao nhiệm vụ phụ trách Quỹ Trung ương ở Hà Nội.

Là người giữ trọng trách, vợ chồng Đỗ Đình Thiện còn tích cực vận động nhân dân, đặc biệt là giới công thương, đóng góp vào “Quỹ Độc lập” và “Tuần lễ Vàng”. Bản thân ông bà Đỗ Đình Thiện, đã gương mẫu đóng góp 100.000 đồng Đông Dương vào “Quỹ Độc lập” và 100 lạng vàng trong “Tuần lễ Vàng” ở Hà Nội. Trong ngày bế mạc Tuần lễ Vàng, ông bà Đỗ Đình Thiện đã mua đấu giá bức tranh của họa sỹ Nguyễn Sáng vẽ chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh với giá 1 triệu đồng rồi sau đó tặng lại Ủy ban Hành chính Hà Nội… Bên cạnh đó, ông Đỗ Đình Thiện còn được Nhà nước cử làm thành viên Hội đồng quản trị đại học đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ông bà cũng dành Nhà in Tô-panh của mình để Chính phủ in tiền.

Năm 1946, khi Hồ Chủ tịch đi thăm Pháp, ông Đỗ Đình Thiện và ông Vũ Đình Huỳnh được Bác Hồ chọn làm Thư ký riêng của Bác trong suốt thời gian ở Pháp. Chuyến đi lịch sử đó đã được ông ghi thành “Nhật ký làm việc” của Hồ Chủ tịch 4 tháng ở Pháp (22/6/1946 đến 4/9/1946). Ông đã tặng lại bản viết tay đó cho Nhà nước và hiện được lưu giữ tại Bảo tàng cách mạng Việt Nam.

Thanh An