Nhận biết các loài rắn độc phổ biến ở Việt Nam

Hai loài rắn độc thường gặp nhất ở Việt Nam là:

Rắn hổ và rắn lục
Rắn giun và rắn biển
Rắn lục và rắn biển

Ở Việt Nam, hiện ghi nhận hai họ rắn độc chính gây nguy hiểm cho người là họ rắn hổ (Elapidae) và họ rắn lục (Viperidae). Họ rắn hổ bao gồm những loài có độc thần kinh mạnh như rắn hổ mang thường, rắn hổ mang chúa, rắn cạp nong, rắn cạp nia và rắn biển. Họ rắn lục chủ yếu chứa độc tố máu và mô, gây rối loạn đông máu, hoại tử vùng bị cắn và biến chứng toàn thân. Các loài phổ biến gồm rắn lục xanh, rắn lục đuôi đỏ, rắn khô mộc, rắn lục mũi hếch và choàm quạp.

Rắn hổ mang có đặc điểm gì nhận dạng:

Đầu là hình tam giác, mắt có con ngươi hình elip dựng đứng
Có cổ bạnh, 2 vảy lớn ở đỉnh đầu và phát ra âm thanh đặc trưng khi đe dọa hoặc tấn công
Đầu lớn và ngắn, mắt tròn, mút đuôi tròn, một gờ dọc rõ giữa sống lưng

Hổ mang là nhóm rắn độc điển hình ở Việt Nam, dễ nhận biết nhờ cổ bạnh rộng khi bị kích động và phát ra tiếng phì đặc trưng để cảnh báo. Thân rắn thường to, dài, đầu hơi bẹt, có màu sắc thay đổi theo loài và vùng phân bố. Một số loài phổ biến gồm rắn hổ mang chúa, rắn hổ mang thường, rắn hổ đất, rắn hổ mèo và rắn hổ phì. Ngoài ra, rắn cạp nong (đen - vàng) và rắn cạp nia (đen - trắng) cũng thuộc họ rắn hổ, thường gặp ở vùng đồng bằng, trung du và khu vực gần nước.

Thời điểm rắn độc sinh sôi, hoạt động mạnh ở Việt Nam:

Tháng 12 đến tháng 3
Tháng 3 đến tháng 11
Quanh năm

Theo TS.BS Nguyễn Trung Nguyên, Giám đốc Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai, rắn độc cắn là một trong những tai nạn thương tích phổ biến ở Việt Nam, đặc biệt gia tăng mạnh từ tháng 4 đến tháng 11 - thời điểm rắn sinh sôi và hoạt động mạnh. Rắn độc thường hoạt động về đêm hoặc khi trời tối. Mưa bão khiến nơi trú ẩn bị ngập, rắn dễ bò ra khu vực có người sinh hoạt.

Một loài rắn có vẻ ngoài hiền lành, chịu để yên để con người chạm vào và chơi đùa, nhưng thực chất có nọc độc nguy hiểm:

Rắn nước
Rắn hoa cỏ cổ đỏ
Rắn ráo trâu

Theo bác sĩ Đinh Tấn Phương, Trưởng khoa Cấp cứu, Bệnh viện Nhi đồng 1, rắn hổ lửa (hay rắn hoa cỏ cổ đỏ, rắn bảy màu) có phần cổ nổi bật với màu vàng nhạt đến nâu đỏ, thân nhiều sắc. Loài này trông khá hiền lành, đôi khi để con người chạm vào mà không phản ứng, nhưng khi bị kích động lại rất hung dữ, sẵn sàng tấn công. Móc độc của hổ lửa nằm sâu ở răng trong cùng, vì vậy chỉ khi chúng ngoạm sâu thì nạn nhân mới bị nhiễm độc. Khi giận dữ, vùng sau gáy rắn tiết ra chất độc màu trắng. Nếu lượng độc vào cơ thể quá nhiều, nạn nhân có thể bị rối loạn đông máu, xuất huyết đa cơ quan và suy hô hấp nặng, dù ban đầu vẫn còn tỉnh táo.

Cách nhận diện vết cắn của rắn có độc:

Vết cắn với nhiều vết xước nhỏ
Vết cắn thấy 2 hàm răng với những chấm nhỏ, có hình vòng cung và đặc biệt không có răng nanh
Vết cắn có thể sẽ thấy 2 vết răng nanh lớn và một số vết răng nhỏ

TS.BS Lê Xuân Dương, khoa Cấp cứu, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, cho hay khi cắn, rắn độc thường để lại hai dấu răng lớn do răng nọc cắm sâu vào da, trong khi rắn lành chỉ để lại vết xước nhỏ. Một số rắn hổ mang còn có thể phun nọc từ xa, gây tổn thương mắt và nhiễm độc toàn thân nếu không xử trí kịp.

Cần để nạn nhân ở trạng thái nào sau khi bị rắn cắn?

Nằm nghiêng
Nằm úp
Nằm yên không cử động
Cố gắng luôn cử động chân tay

Bác sĩ chuyên khoa II Nguyễn Minh Tiến, Phó giám đốc Bệnh viện Nhi đồng Thành Phố, hướng dẫn khi có người bị rắn độc cắn hoặc nghi ngờ rắn độc cắn, mọi người cần trấn an nạn nhân để tránh nọc độc lan nhanh. Cần cho nạn nhân nằm yên không được cử động. Điều này là do cử động sẽ khiến máu chảy và truyền nọc độc đến tim nhanh hơn, đồng thời cố định chân tay nhưng không được hạn chế sự lưu thông của máu.

Khi bị rắn cắn tuyệt đối không được làm gì?

Băng quấn kín vết thương
Rửa vết thương, hút nọc độc bằng miệng
Đắp đá, chườm lạnh
Đưa bệnh nhân đi ngay đến bệnh viện

Cách sơ cứu đúng khi bị rắn cắn là giữ nạn nhân bình tĩnh, hạn chế cử động và rửa nhẹ vết thương bằng nước sạch hoặc dung dịch nước muối sinh lý để loại bỏ bớt nọc độc còn bám bên ngoài. Sau đó, băng ép nhẹ phần chi bị cắn bằng băng vải hoặc gạc, đảm bảo không quá chặt để tránh cản máu lưu thông, rồi cố định chi ở tư thế thấp hơn tim và nhanh chóng đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất để được xử trí bằng huyết thanh kháng nọc đặc hiệu. Người bị rắn cắn tuyệt đối không nên chườm đá, đắp lá, bôi thuốc, hay hút nọc, vì những biện pháp này không giúp loại bỏ độc tố mà còn làm tổn thương mô, tăng nguy cơ nhiễm trùng và khiến việc điều trị trở nên khó khăn hơn.

Nạn nhân hoặc người nhà có nên bắt con rắn đã cắn đến bệnh viện để bác sĩ nhận dạng?

Không nên
Nên

Các bác sĩ Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 khuyến cáo người dân không nên cố gắng bắt hoặc giết con rắn. Nếu rắn chết hoặc yếu mà người dân bắt được thì có thể mang cùng đến bệnh viện để nhận dạng. Tuy nhiên, ngay cả đầu rắn đã chết vẫn có thể cắn người, cần cẩn thận khi mang rắn. Cách tốt nhất là chụp ảnh, ghi nhớ đặc điểm nhận dạng của con vật. Từ đó, bác sĩ sẽ có hướng điều trị và truyền huyết thanh phù hợp.

Mai Phương