Nhiều lỗ hổng pháp lý (bài 1)

Lợi dụng tình trạng cấp bách, “ăn” trên nỗi đau đồng bào

Nếu nhìn một cách hệ thống, toàn diện các vụ án tham nhũng lớn trong giai đoạn vừa qua có thể thấy, từ đất đai, xây dựng, công nghệ thông tin, y tế, giáo dục... đều xuất phát từ những sai phạm trong đấu thầu, mà hầu hết đều liên quan đến cơ quan quản lý, liên quan đến các cá nhân ở những vị trí quyết định trong hoạt động đấu thầu. Các đối tượng đã lợi dụng triệt để những lỗ hổng pháp luật để chỉ định thầu trong các gói thầu mua sắm hàng hóa, đầu tư xây dựng...

Cơ quan chức năng thực hiện khám xét tại CDC Khánh Hòa.

Pháp luật đấu thầu hiện hành quy định một số trường hợp được chỉ định thầu như: Gói thầu cần thực hiện để khắc phục ngay hoặc để xử lý kịp thời hậu quả gây ra do sự cố bất khả kháng; gói thầu cần thực hiện để bảo đảm bí mật nhà nước; gói thầu cần triển khai ngay để tránh gây nguy hại trực tiếp đến tính mạng, sức khỏe và tài sản của cộng đồng dân cư trên địa bàn hoặc để không ảnh hưởng nghiêm trọng đến công trình liền kề; gói thầu mua thuốc, hóa chất, vật tư, thiết bị y tế để triển khai công tác phòng, chống dịch bệnh trong trường hợp cấp bách... Tuy nhiên, đây lại chính là kẽ hở lớn mà các đối tượng là cán bộ, công chức có quyền hạn trong công tác tổ chức đấu thầu lợi dụng, thông đồng, móc ngoặc với các doanh nghiệp bên ngoài để thực hiện chỉ định thầu đối với các gói thầu cấp bách, đặc thù. Điều này có thể thấy rõ qua hàng loạt vụ án nâng khống giá thiết bị vật tư y tế trong thời gian qua, điển hình là vụ án liên quan đến Việt Á (vụ Việt Á).

Sai phạm về đấu thầu trong vụ Việt Á xảy ra trong hoàn cảnh rất đặc thù, đó là thời điểm cả nước phải gồng mình chống lại đại dịch COVID-19. Để kịp thời phục vụ công tác chống dịch, lãnh đạo các đơn vị này được phép lựa chọn một nhà thầu cung cấp kit test COVID-19 để sử dụng, sau đó mới thực hiện quá trình hợp thức hóa hồ sơ, giấy tờ. Vì thế, Giám đốc Công ty Việt Á đã bắt tay với lãnh đạo một số đơn vị CDC, bệnh viện, cơ sở y tế và chi tiền hoa hồng ngoài hợp đồng cho các vị lãnh đạo này để được tạo điều kiện cung ứng trước thiết bị, vật tư y tế và được quyết toán theo giá mà Công ty Việt Á đề nghị.

Sau đó, Việt Á sử dụng các công ty con, công ty liên danh trong hệ thống của mình để lập hồ sơ chào hàng sản phẩm, xác nhận khống các báo giá,... thanh quyết toán cho Công ty Việt Á theo giá Việt Á đưa ra để đẩy giá sản phẩm trên thị trường cao hơn giá thành thật sự. Có thể thấy, mức giá đề xuất của Công ty Việt Á cao hơn gấp nhiều lần so với sản phẩm của các doanh nghiệp khác, thậm chí gấp 2-3 lần sản phẩm nhập khẩu lên đến 470.000 đồng/kit... Việc chấp thuận của Bộ Y tế đối với mức giá cao đến phi lý của Việt Á không chỉ giúp doanh nghiệp này trục lợi mà vô hình trung cũng tác động xấu đến thị trường, tạo cơ hội cho các doanh nghiệp khác cũng đẩy giá sản phẩm của họ cao hơn giá trị thực sự.

Ngoài ra, lỗ hổng trong quy định của pháp luật về quy trình chỉ định thầu - chỉ định thầu rút gọn cũng là một yếu tố tạo điều kiện thuận lợi cho các đối tượng trong vụ Việt Á lợi dụng để trục lợi. Đối với hình thức chỉ định thầu, bên mời thầu trực tiếp chọn nhà thầu thực hiện mà không cần trải qua giai đoạn đấu thầu, nhà thầu được lựa chọn vẫn phải đáp ứng các yêu cầu của gói thầu và sẽ được mời thương thảo hợp đồng trực tiếp. Đối với hình thức chỉ định thầu rút gọn, bên mời thầu sẽ lựa chọn một nhà thầu để thực hiện những gói thầu về mua sắm hàng hóa hoặc thi công trong trường hợp bất khả kháng do thiên tai, địch họa; hoặc các gói thầu về bí mật quốc gia, gói thầu khoa học mang tính bí mật hoặc gói thầu tư vấn đặc biệt.

Gói thầu cung cấp bộ kit xét nghiệm COVID-19 để phòng, chống dịch bệnh là một trong những trường hợp được phép chỉ định thầu rút gọn theo theo điểm a, khoản 1, Điều 15, Thông tư số 58/2016/TT-BTC: “Gói thầu cần thực hiện để khắc phục ngay hoặc xử lý kịp thời hậu quả gây ra do sự cố bất khả kháng”.

Cơ quan chức năng thực hiện khám xét tại CDC tỉnh Thừa Thiên-Huế.

Nhìn chung, quy trình chỉ định thầu dù theo hình thức bình thường hay thầu rút gọn thì đều không thể chặt chẽ như đấu thầu thông thường do tính chất cấp thiết, cần phải nhanh chóng nên nhiều khâu sẽ được bỏ qua.

Thay vì công tâm lựa chọn nhà thầu đủ điều kiện cung cấp kit test với mức giá phù hợp nhất thì những kẻ đã ăn hối lộ sẽ tạo điều kiện chỉ định Công ty Việt Á trúng thầu. Việc “lại quả” cho các lãnh đạo này sẽ được Việt Á thực hiện trước hoặc sau khi chỉ định thầu thành công. Đây không chỉ là sự tắc trách hay lòng tham của một vài cá nhân mà đó là cả một đường dây tham ô - hối lộ, trục lợi trên nỗi đau của đồng bào. Vụ việc này không chỉ là vi phạm lớn về mặt pháp luật mà ở phương diện xã hội, nó làm xói mòn nghiêm trọng niềm tin của nhân dân vào một bộ máy nhà nước liêm chính. Chính vì vậy, cần có những giải pháp cụ thể để những nỗ lực của những cán bộ tâm huyết, liêm chính không bị đánh đổ chỉ vì lòng tham của một bộ phận tha hóa, biến chất.

Chỉ định thầu trái luật

Luật đấu thầu cũng có quy định về hạn mức được chỉ định thầu. Theo đó, điểm e, khoản 1, Điều 22 Luật Đấu thầu quy định một trong những trường hợp được áp dụng hình thức chỉ định thầu là gói thầu có giá gói thầu trong hạn mức được áp dụng hình thức chỉ định thầu theo quy định của Chính phủ phù hợp với điều kiện kinh tế-xã hội trong từng thời kỳ.

Điều 54 Nghị định số 63/2014/NĐ[1]CP của Chính phủ quy định gói thầu có giá trị trong hạn mức được áp dụng chỉ định thầu theo quy định tại điểm e, khoản 1, Điều 22 của Luật Đấu thầu bao gồm: Không quá 500 triệu đồng đối với gói thầu cung cấp dịch vụ tư vấn, dịch vụ phi tư vấn, dịch vụ công; Không quá 1 tỷ đồng đối với gói thầu mua sắm hàng hóa, xây lắp, hỗn hợp, mua thuốc, vật tư y tế, sản phẩm công; Không quá 100 triệu đồng đối với gói thầu thuộc dự toán mua sắm thường xuyên.

Điều 33 Luật Đấu thầu quy định kế hoạch lựa chọn nhà thầu được lập cho toàn bộ dự án, dự toán mua sắm. Trường hợp chưa đủ điều kiện lập kế hoạch lựa chọn nhà thầu cho toàn bộ dự án, dự toán mua sắm thì lập kế hoạch lựa chọn nhà thầu cho một hoặc một số gói thầu để thực hiện trước.

Mặc dù pháp luật có quy định, việc phân chia gói thầu mua sắm, dự án thành các gói thầu hoặc gộp những gói thầu nhỏ lại thành một gói thầu lớn nhưng phải căn cứ theo tính chất kỹ thuật, trình tự thực hiện; bảo đảm tính đồng bộ của dự án, dự toán mua sắm và quy mô gói thầu hợp lý...

Minh chứng cho điều này có thể kể đến như trường hợp sai phạm trong công tác đấu thầu thuốc chữa bệnh của Bệnh viện Đa khoa tỉnh Gia Lai được Thanh tra tỉnh Gia Lai chỉ ra tại kết luận thanh tra số 09 năm 2019. Theo đó, Bệnh viện Đa khoa tỉnh Gia Lai mắc hàng loạt sai phạm. Sai phạm nghiêm trọng nhất là cố ý làm chậm công tác đấu thầu, chia nhỏ các gói thầu để chỉ định thầu trái luật.

Ông Phạm Bá Mỹ - Giám đốc Bệnh viện Đa khoa tỉnh Gia Lai - đã tự quyền chia nhỏ các gói thầu, ban hành 1.165 quyết định chỉ định thầu mua vật tư, hóa chất cho từng đợt mua sắm với giá dưới 100 triệu đồng (tổng giá trị các mặt hàng hơn 95 tỉ đồng).

Một số đối tượng trong đại án Việt Á.

Hay như trong vụ án vi phạm quy định về đầu tư công trình xây dựng gây hậu quả nghiêm trọng xảy ra tại Tổng Công ty Phát triển đường cao tốc Việt Nam (VEC) liên quan đến cao tốc Đà Nẵng - Quảng Ngãi, quá trình điều tra, xử lý vụ án, các cơ quan tố tụng cũng đã chỉ ra tình trạng chia nhỏ, “băm nát” gói thầu, giao nhiều nhà thầu phụ, thầu thứ cấp không đủ năng lực làm dự án, dẫn đến mất kiểm soát chất lượng.

Hay, mới đây nhất tại TP Cần Thơ, Thanh tra TP Cần Thơ đã thực hiện thanh tra việc mua sắm và sử dụng các trang thiết bị, vật tư, phương tiện phòng, chống dịch, các loại xét nghiệm chẩn đoán nhanh và xét nghiệm sinh học phân tử RT-PCR xác định COVID-19 tại Sở Y tế và cơ quan, đơn vị có liên quan. Kết quả thanh tra cho thấy, có dấu hiệu chia tách nhỏ gói thầu để tiến hành mua sắm ở một số bệnh viện để thực hiện chỉ định thầu theo quy trình rút gọn.

Trong năm 2020 và năm 2021 các đơn vị trên địa bàn TP Cần Thơ đã mua sắm 576 gói thầu, tổng giá trị là 276,567 tỷ đồng. Đoàn thanh tra kiểm tra 413 gói thầu với tổng giá trị 238,081 tỷ đồng. Một số gói thầu không tổ chức thuê đơn vị thẩm định giá mà tự thành lập tổ mua sắm là chưa đúng theo quy định tại khoản 1, Điều 45 Luật Giá số 11/2012/QH13.

Đặc biệt, việc chỉ định thầu của CDC TP Cần Thơ có dấu hiệu cố ý lựa chọn sản phẩm của Công ty Việt Á và chỉ định Công ty Hợp Nhất thực hiện gói thầu nhằm hợp thức hóa hồ sơ mua sắm, xây dựng giá không tham khảo giá thị trường dẫn đến chênh lệch giá gây thiệt hại ngân sách nhà nước.

Qua đó, có gói thầu được CDC TP Cần Thơ lập hồ sơ yêu cầu quy định về năng lực và kinh nghiệm chưa đúng quy định, dẫn đến việc đánh giá hồ sơ đề xuất của Công ty Hợp Nhất đáp ứng về năng lực và kinh nghiệm trong khi theo hồ sơ đề xuất thì nhà thầu này không đủ tiêu chuẩn để thực hiện gói thầu.

Đáng nói, kết luận thanh tra còn chỉ ra rằng, việc chia nhỏ thành các gói thầu dưới 100 triệu đồng nên không phải trình Sở Tài chính thẩm định giá và trình UBND TP phê duyệt dự toán và kế hoạch lựa chọn nhà thầu...

(Còn tiếp)

Ngọc Trâm