Nhìn lại lịch sử kênh đào Panama mà ông Trump muốn đòi lại quyền kiểm soát

Xuất hiện trước đám đông người ủng hộ trong sự kiện trên địa bàn bang Arizona ngày 22.12, Tổng thống Trump chỉ trích Panama tính phí sử dụng con kênh quá cao, đồng thời cảnh báo về ảnh hưởng của Trung Quốc tại đây nên muốn đòi lại. Sau sự kiện này, ông còn đăng lên mạng xã hội Truth Social ảnh quốc kỳ Mỹ kèm bình luận “Chào mừng đến kênh đào Mỹ!”.

Chưa rõ Tổng thống Trump nghiêm túc đến mức nào, nhưng Tổng thống Panama Jose Raul Mulino khẳng định: “Mỗi mét vuông của kênh đào Panama cùng khu vực xung quanh đều đã và sẽ thuộc về Panama”.

Kênh đào Panama do Mỹ xây dựng được mở năm 1914, họ giữ quyền kiểm soát cho đến khi ký kết một thỏa thuận năm 1977 quy định việc chuyển giao cho Panama. Sau đó, tuyến vận tải này do hai nước đồng quản lý đến năm 1999. Từ sau năm 1999, quyền kiểm soát hoàn toàn thuộc về Panama.

Kênh đào Panama

Lịch sử đẫm máu

Trước khi có kênh đào Panama, tàu thuyền di chuyển giữa hai bờ đông - tây châu Mỹ phải đi vòng qua Mũi Horn, cực nam Nam Mỹ. Hành trình này dài thêm hàng nghìn dặm và mất nhiều tháng. Vì vậy, việc tạo ra tuyến vận tải rút ngắn hành trình trở thành mục tiêu của các quốc gia từng có thuộc địa ở khu vực.

Đầu thế kỷ 20, Tổng thống Mỹ Theodore Roosevelt ưu tiên tạo ra tuyến vận tải mới. Nơi xây con kênh vào thời điểm đó do Cộng hòa Colombia kiểm soát, nhưng một cuộc nổi loạn dẫn đến Panama tách khỏi và thành lập nền cộng hòa năm 1903. Một năm sau Mỹ - Panama ký hiệp ước mà theo đó Washington được kiểm soát một dải đất 10 dặm để xây kênh, đổi lại phải hỗ trợ tài chính cho nhà nước non trẻ.

Công trình hoàn thành năm 1914 củng cố vị thế siêu cường kỹ thuật - công nghệ của Mỹ. Tuy nhiên nỗ lực xây dựng cũng phải trả giá rất lớn: ước tính khoảng 5.600 người đã thiệt mạng khi tham gia xây dựng con kênh.

Kênh đào phát huy vai trò trong Thế chiến thứ hai, trở thành tuyến đường quan trọng giúp phe Đồng minh triển khai chiến đấu giữa Đại Tây Dương với Thái Bình Dương.

Quan hệ Mỹ - Panama dần xấu đi vì bất đồng về quyển kiểm soát kênh đào, cách đối xử với công nhân Panama và vấn đề treo cờ hai nước tại đây. Căng thẳng lên đến đỉnh điểm vào ngày 9.1.1964, khi cuộc bạo loạn chống Mỹ xảy ra, gây thương vong cũng như khiến hai nước cắt đứt quan hệ ngoại giao trong thời gian ngắn.

Nỗ lực đàm phán nhiều năm đem lại 2 hiệp ước dưới thời Tổng thống Mỹ Jimmy Carter với tuyên bố kênh đào là trung lập, nên mở cho tất cả tàu thuyền. Hai nước đồng quản lý cho đến năm 1999 rồi trao quyền cho Panama kiểm soát hoàn toàn.

Không phải ai cũng ủng hộ kế hoạch của ông Carter. Năm 1976, ứng viên tổng thống lúc bấy giờ là chính trị gia Ronald Reagan tuyên bố người dân Mỹ mới là chủ sở hữu kênh đào Panama.

Căng thẳng xoay quanh con kênh trở nên tồi tệ vào cuối những năm 1980, dưới thời nhà độc tài quân sự Manuel Noriega - người bị tước đoạt quyền lực khi Mỹ đưa quân sang Panama tiến hành “cuộc chiến chống ma túy”.

Rắc rối thời hiện đại

Ngay sau khi Panama kiểm soát hoàn toàn kênh đào, khối lượng vận chuyển nhanh chóng vượt quá khả năng của tuyến đường thủy này. Một dự án mở rộng lớn bắt đầu vào năm 2007 và hoàn thành gần một thập kỷ sau đó.

Nhưng khu vực quanh công trình hứng chịu hạn hán nghiêm trọng dẫn đến mực nước thấp đi, ảnh hưởng đến khả năng vận hành của con kênh. Giới chức trách phải ban hành hạn chế lưu thông, đồng thời tăng phí sử dụng. Mức phí này bị Tổng thống Trump đánh giá là "vô lý và bất công".

Ngoài ra, việc ông Trump lo ngại về ảnh hưởng của Trung Quốc với kênh đào cũng chẳng phải là vô căn cứ. Năm 2017, Panama quyết định cắt đứt quan hệ với Đài Loan và chuyển sang thiết lập quan hệ với Trung Quốc. Kể từ đó ảnh hưởng từ Bắc Kinh ngày càng gia tăng.

Trước lời đe dọa từ Tổng thống Trump, Tổng thống Mulino nhấn mạnh mức phí sử dụng không phải Panama tùy ý đặt ra. Hơn nữa, công tác quản lý kênh đào cũng không bị ảnh hưởng bởi Trung Quốc.

Cẩm Bình