Nhìn lại năm 2025: Khi những 'chi phí vô hình' trở thành chi phí thật của doanh nghiệp Việt

Năm 2025 – khi “chi phí vô hình” không còn nằm ngoài biên

“Chi phí vô hình” không phải là khái niệm mới, nhưng trong nhiều năm, chúng thường nằm ở rìa hoạt động kinh doanh. Đó là chi phí liên quan đến phát thải, tuân thủ môi trường – xã hội, minh bạch dữ liệu, truy xuất nguồn gốc, hay những khâu doanh nghiệp không trực tiếp kiểm soát như logistics và vận tải quốc tế. Những chi phí này tồn tại, nhưng hiếm khi được tính toán đầy đủ trong giá thành hay chiến lược kinh doanh.

Có ba lý do khiến doanh nghiệp Việt có thể “né” những chi phí này trong một thời gian dài. Thứ nhất, mô hình xuất khẩu chủ yếu dựa vào gia công và bán hàng theo các điều kiện giao hàng giúp doanh nghiệp đứng ngoài nhiều khâu phát sinh chi phí ở đầu cuối chuỗi giá trị. Thứ hai, trong giai đoạn các tiêu chuẩn môi trường và xã hội còn mang tính khuyến nghị, việc tuân thủ hay không tuân thủ chưa tạo ra khác biệt rõ rệt về khả năng tiếp cận thị trường. Thứ ba, lợi thế cạnh tranh dựa trên chi phí thấp vẫn đủ mạnh để bù đắp cho những thiếu hụt về quản trị hay minh bạch.

Năm 2025 cho thấy những điều kiện đó không còn tồn tại đồng thời. Các yêu cầu về phát thải, dữ liệu và tuân thủ không chỉ tăng về số lượng, mà quan trọng hơn, được gắn trực tiếp vào quan hệ thương mại. Khi những yêu cầu này bắt đầu ảnh hưởng đến giá cả, điều khoản hợp đồng và quyết định mua – bán, chúng không còn là “chi phí ngoài biên”, mà trở thành chi phí thật theo đúng nghĩa kinh tế.

Chuyển dịch xanh, tuân thủ chuỗi cung ứng và yêu cầu minh bạch đã trở thành sức ép hiện hữu đối với năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Ảnh minh họa.

Từ cam kết đến hợp đồng: chi phí mới bước vào quyết định kinh doanh

Một trong những thay đổi đáng chú ý nhất trong năm 2025 là sự dịch chuyển của các tiêu chuẩn từ cấp độ cam kết sang cấp độ thực thi. Những nội dung từng được nhắc đến nhiều trong báo cáo bền vững, tuyên bố ESG hay chiến lược dài hạn nay xuất hiện trong điều khoản giao dịch cụ thể.

Đối với doanh nghiệp xuất khẩu, điều này thể hiện rõ qua việc các đối tác quốc tế yêu cầu minh bạch hơn về toàn bộ vòng đời sản phẩm, từ nguyên liệu đầu vào đến khâu vận chuyển. Các chi phí liên quan đến phát thải, nhiên liệu, dữ liệu logistics hay kiểm toán chuỗi cung ứng bắt đầu được lượng hóa và phân bổ cụ thể. Trong nhiều trường hợp, dù doanh nghiệp không trực tiếp kiểm soát các khâu này, chi phí vẫn được “đẩy ngược” về phía nhà cung cấp thông qua giá mua hoặc các điều kiện bổ sung.

Sự thay đổi này làm rõ một thực tế, việc đứng ngoài một khâu nào đó của chuỗi giá trị không đồng nghĩa với việc đứng ngoài chi phí. Khi tiêu chuẩn trở thành điều kiện giao dịch, chi phí tuân thủ trở thành một phần không thể tách rời của quyết định kinh doanh, giống như chi phí nguyên liệu hay nhân công.

Điều đáng chú ý là áp lực này không chỉ đến từ các thị trường khó tính. Nhiều tập đoàn đa quốc gia áp dụng một bộ tiêu chuẩn chung cho toàn bộ chuỗi cung ứng toàn cầu, khiến doanh nghiệp Việt phải đáp ứng yêu cầu tương tự dù xuất khẩu sang thị trường nào. Năm 2025 vì thế không phải là năm “bùng nổ” quy định mới, mà là năm các yêu cầu hiện hữu bắt đầu tác động rõ ràng hơn đến hành vi thị trường.

Khi chi phí làm lộ rõ khoảng cách năng lực doanh nghiệp

Khi chi phí vô hình trở thành chi phí thật, sự phân hóa giữa các doanh nghiệp bộc lộ rõ hơn. Những doanh nghiệp có quy mô lớn hơn, quản trị tốt hơn hoặc chủ động đầu tư sớm vào hệ thống dữ liệu và tuân thủ tỏ ra linh hoạt hơn trước các yêu cầu mới. Với họ, chi phí chuyển đổi tuy không nhỏ, nhưng có thể được xem như một khoản đầu tư để duy trì vị thế trong chuỗi giá trị.

Ngược lại, nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ rơi vào trạng thái bị động. Việc đáp ứng các yêu cầu về báo cáo, kiểm toán, truy xuất hay minh bạch dữ liệu đòi hỏi nguồn lực không nhỏ, trong khi lợi ích ngắn hạn không rõ ràng. Chi phí tuân thủ trong giai đoạn đầu thường không tạo ra doanh thu ngay, nhưng lại là điều kiện cần để tiếp tục có đơn hàng.

Khoảng cách năng lực không chỉ nằm ở tài chính, mà còn ở thông tin và vị thế thương lượng. Doanh nghiệp nào hiểu rõ yêu cầu của thị trường, nắm được dữ liệu và chủ động tham gia vào các khâu quan trọng của chuỗi giá trị sẽ có khả năng đàm phán tốt hơn về giá và điều kiện giao dịch. Doanh nghiệp nào thiếu thông tin hoặc chỉ phản ứng khi bị yêu cầu sẽ dễ rơi vào thế bị ép giá hoặc bị thay thế.

Ở góc độ rộng hơn, năm 2025 cho thấy lợi thế cạnh tranh dựa thuần túy vào chi phí thấp đang dần suy yếu. Khi các chi phí vô hình được “hiện hình”, khoảng cách giữa giá rẻ và giá trị trở nên rõ ràng hơn, buộc doanh nghiệp phải lựa chọn giữa việc nâng cấp năng lực hoặc chấp nhận đứng ở phân khúc dễ bị tổn thương nhất của chuỗi cung ứng.

Chính sách trước bài toán phân bổ gánh nặng chuyển đổi

Nhìn lại năm 2025 cũng đặt ra câu hỏi về vai trò của chính sách trong quá trình chuyển dịch này. Trong những năm gần đây, chuyển đổi xanh và phát triển bền vững đã trở thành định hướng rõ ràng ở cấp quốc gia. Tuy nhiên, khoảng cách giữa định hướng và công cụ thực thi vẫn còn đáng kể.

Doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, không chỉ cần thông điệp hay mục tiêu, mà cần các cơ chế cụ thể để giảm bớt gánh nặng chuyển đổi. Đó có thể là hỗ trợ tài chính, tư vấn kỹ thuật, hạ tầng dữ liệu dùng chung hoặc các chương trình giúp doanh nghiệp tiếp cận thông tin và tiêu chuẩn một cách hệ thống hơn. Nếu không, chi phí vô hình rất dễ trở thành rào cản, thay vì động lực nâng cấp năng lực cạnh tranh.

Năm 2025 cho thấy rõ rủi ro của việc để doanh nghiệp tự xoay xở trong một môi trường tiêu chuẩn ngày càng phức tạp. Khi chi phí chuyển đổi phân bổ không đồng đều, những doanh nghiệp yếu thế nhất lại phải chịu áp lực lớn nhất, làm gia tăng nguy cơ bị loại khỏi các chuỗi giá trị có giá trị cao.

2025 - năm doanh nghiệp buộc phải “tính lại sổ”

Nhìn tổng thể, năm 2025 có thể không phải là năm ồn ào nhất về chính sách hay quy định mới, nhưng là năm tác động của các yêu cầu mới trở nên rõ ràng nhất trong thực tế kinh doanh. Những chi phí từng bị xem là xa vời nay buộc phải tính đến. Những lựa chọn từng có thể trì hoãn nay trở nên cấp bách.

Đối với doanh nghiệp Việt, đây là thời điểm phải “tính lại sổ”: tiếp tục né tránh và chấp nhận bị động, hay chủ động đầu tư để tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị. Chuyển dịch xanh, xét cho cùng, không chỉ là câu chuyện môi trường. Với doanh nghiệp, đó là câu chuyện về chi phí, quyền lực và khả năng tồn tại trong một trật tự thương mại đang thay đổi.

Phạm Thu Trang