Những điều chưa biết về bài tân cổ 'Dòng sông quê em'

Từ thơ đến nhạc

Năm 1963, trong một đêm từ “R” về chiến trường tại Long An, hai nhà thơ Hoài Vũ, Giang Nam cùng qua sông Vàm Cỏ Đông trong sự rập rình của tàu địch. Những ngày tháng ấy, Hoài Vũ cảm nhận cảnh sắc của Long An qua dòng sông Vàm Cỏ Đông trong xanh, thơ mộng nhưng chứa đựng không ít đau thương bởi đồng đội của ông đã hy sinh còn nằm đâu đó dưới lòng sông. Những cảm xúc ấy tích tụ lại theo ngày tháng để ông sáng tác nên bài thơ Vàm Cỏ Đông thể hiện được tình cảm đối với vùng đất Long An kiên cường trong những năm tháng kháng chiến chống Mỹ. Bài thơ đậm chất trữ tình, lãng mạn đồng thời chứa đựng tinh thần thép của quân và dân ta trong công cuộc chiến đấu chống giặc ngoại xâm. Ngay từ khi ra đời, bài thơ đã được đăng trên Báo Văn nghệ và được Đài Tiếng nói Việt Nam phát trong Chương trình Tiếng thơ được đông đảo thính giả quan tâm, yêu thích.

Thế rồi vào một đêm mùa hè năm 1966 tại Phú Thọ, khi nghe bài thơ Vàm Cỏ Đông trong Chương trình Tiếng thơ của Đài Tiếng nói Việt Nam, nhạc sĩ Trương Quang Lục đã bùi ngùi nhớ về chiến trường miền Nam. Tình cờ ông đọc Báo Văn nghệ có bài thơ này, bao cảm xúc khó tả về mảnh đất Long An kiên cường, trung dũng đã thôi thúc ông dành trọn đêm ấy phổ nhạc từ bài thơ trên. “Tôi như nhìn thấy hình ảnh thân quen trong bài thơ của Hoài Vũ nên đọc nhiều lần và chọn những đoạn thích hợp để phổ nhạc. Đó là ca khúc duy nhất tôi phổ nhạc trong thời gian ngắn đến vậy, chỉ 1 tiếng đồng hồ!” - nhạc sĩ Trương Quang Lục chia sẻ.

NSND Lệ Thủy và NSND Thanh Tuấn

Và bài tân cổ Dòng sông quê em

Từ bài thơ của nhà thơ Hoài Vũ đến ca khúc của nhạc sĩ Trương Quang Lục đã tạo nên sự thành công trong lĩnh vực tân nhạc, bởi ca khúc Vàm Cỏ Đông không chỉ là niềm kiêu hãnh của người dân Long An về truyền thống yêu nước nồng nàn, mà còn là niềm tự hào chung của mỗi người dân Việt Nam. Đặc biệt ca khúc này lại đến với công chúng qua thể loại tân cổ giao duyên bởi người con của quê hương Long An viết lời vọng cổ, đó chính là soạn giả Huyền Nhung (tên thật Nguyễn Thị Ngọc Tiến, SN 1950 tại xã Mỹ Thạnh Tây, huyện Đức Huệ, tỉnh Long An).

Sinh ra trong gia đình có truyền thống Cách mạng, năm 1960 soạn giả Huyền Nhung khi ấy mới hơn 12 tuổi nhưng vẫn một mực đòi theo Cách mạng. Bị mẹ đánh đòn vì chưa đủ tuổi, cô bé Ngọc Tiến vẫn đòi theo các chị tham gia đoàn văn công. Thấy cô bé lanh lợi, người cán bộ thuyết phục cho cả hai chị em lên đường. Tuổi nhỏ nhất đoàn, bé Tiến lại có năng khiếu ca hát nên thường xuyên được đứng hàng trên biểu diễn. Tuổi thơ của Tiến lớn lên cùng lời ca tiếng đàn, tiếp thêm sức mạnh tinh thần cho chiến sĩ lên đường chiến đấu.

Cũng trong những ngày tháng ấy, mất mát, đau thương là điều khó tránh khỏi. Chị Hai của Tiến tham gia quân y rồi hy sinh, đến nay vẫn chưa tìm được mộ. Một ngày trên đường hành quân vào năm 1970, khi Tiến đi tìm nước, máy bay B52 bất ngờ thả bom khiến 7 đồng chí đang ở lại nấu cơm, dựng lán hy sinh; gần 50 năm sau không tìm được hài cốt, chỉ có thể lấy tượng trưng vài nắm đất mang về tưởng nhớ, khói hương. Quãng thời gian ấy để lại cho chị nhiều cảm xúc, là chất liệu để chị “gói ghém”, lắng đọng trong ca từ, giai điệu của Dòng sông quê em.

Năm 1974, soạn giả Huyền Nhung được cử ra Bắc học Trường Lý luận nghiệp vụ văn hóa (Hà Nội). Trong những ngày tháng miệt mài đèn sách, chị vẫn đau đáu nỗi nhớ quê nhà, nhất là khi nghe tin chiến thắng từ miền Nam. Một lần nghe bài hát Vàm Cỏ Đông (thơ Hoài Vũ, nhạc Trương Quang Lục), chị bồi hồi nhớ những khoảnh khắc bên đồng đội ngày còn phục vụ chiến sĩ, đồng bào. Tất cả đều được góp nhặt thành những cảm xúc đặc biệt để chị nung nấu thành bài tân cổ Dòng sông quê em, chỉ trong vòng 2 đêm là hoàn chỉnh.

Soạn giả Huyền Nhung cùng nhạc sĩ Nguyễn Thanh Hải

Sau khi đưa tác phẩm này cho soạn giả Trần Nam Dân - khi ấy là biên tập viên Đài Phát thanh Giải phóng xem, ông rất thích nhưng lại đắn đo vì chị là soạn giả kháng chiến đầu tiên “dám” viết một bài tân cổ. Thời điểm ấy, “tân cổ giao duyên” là thể loại khá nhạy cảm vì được nhiều người dân Sài Gòn yêu thích. Thế nên, tuy có nội dung ca ngợi quê hương, tinh thần đấu tranh của nhân dân nhưng được sáng tác theo phong cách mới lại gây ra nhiều tranh cãi. Vậy là chị lặng lẽ cất giữ “đứa con tinh thần” của mình, chẳng hy vọng có một ngày sẽ được phổ biến cho công chúng. Sau ngày đất nước thống nhất, năm 1976 cũng chính soạn giả Trần Nam Dân đã cho thu “thí điểm” bài tân cổ trên với hai giọng ca Thanh Tuấn - Lệ Thủy.

Soạn giả Huyền Nhung bộc bạch: “Tác phẩm này chưa thể gọi là hay, tuy nhiên với ca từ mộc mạc, chân phương, tất cả như lời tâm tình của người con xa xứ nên rất dễ đi vào lòng người. Hơn nữa, thể loại tân cổ giao duyên đang được người miền Nam ưa chuộng, có tính đột phá, sáng tạo. Chính vì kết hợp được 2 yếu tố này nên Dòng sông quê em được nhiều người yêu mến. Văn học - nghệ thuật là vậy, phải “sống” trong lòng dân”.

Đặc biệt hơn nữa, Dòng sông quê em cũng chính là “cầu nối” xe duyên cho chị và cố Nghệ sĩ ưu tú (NSƯT) Thanh Vũ. Khi ông nghe bài này, cảm thấy khó ca và cứ ngỡ Huyền Nhung là một “ông” soạn giả nào đó nên tò mò tìm gặp. Ấy vậy mà nên duyên!

Dòng sông quê em, dòng chảy văn hóa Nam bộ

Cả cuộc đời trải qua nhiều đau thương, mất mát, tuổi cao, sức khỏe chẳng còn như trước, nhưng ký ức về một thời chinh chiến vẫn luôn đậm sâu trong tâm trí người nghệ sĩ. Trò chuyện cùng soạn giả Huyền Nhung, người đối diện cảm nhận được sự gần gũi, chân tình của người con Nam bộ. Chị tâm sự: “Đôi khi nhớ lại những tháng ngày đã qua, tôi thấy mình quá may mắn. Khi biết bao đồng đội ngã xuống thì tôi còn được thấy quê hương thay da đổi thịt từng ngày. Và với tôi, đi đâu, làm gì vẫn mãi yêu Long An - miền quê có đôi dòng Vàm Cỏ, nơi cha ông đổ máu cho dòng sông xanh biếc, êm đềm…”.

Đến nay, bài tân cổ Dòng sông quê em rất được nhiều người yêu thích và thuộc lời. Có được điều đó là nhờ vào sự “cộng hưởng” nhiều yếu tố từ bài thơ của Hoài Vũ, phần phổ nhạc của nhạc sĩ Trương Quang Lục đến lời vọng cổ của soạn giả Huyền Nhung và phần thể hiện đầu tiên của hai giọng ca cải lương nổi tiếng Lệ Thủy - Thanh Tuấn. Nhạc sĩ Trương Quang Lục rất mong gặp Huyền Nhung để trực tiếp nói lời cảm ơn vì nhờ nữ soạn giả mà ca khúc Vàm Cỏ Đông đến được với công chúng không chỉ yêu tân nhạc mà còn đến với những người yêu cổ nhạc một cách trọn vẹn hơn.

HỮU TẶNG - PHẠM NGÂN