Nỗ lực bảo tồn hệ sinh thái ngập nước Vườn quốc gia Tràm Chim

Vườn quốc gia Tràm Chim có hệ động, thực vật đa dạng, là khu vực có tầm quan trọng trên thế giới về bảo tồn các loài chim nước di cư. Ảnh: Đoàn Hồng

Bảo tồn sinh cảnh “gọi” sếu trở về

Vườn quốc gia Tràm Chim nằm giữa các xã: Phú Đức, Phú Hiệp, Phú Thọ, Tân Công Sính, Phú Thành A và thị trấn Tràm Chim của huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp. Vườn trải rộng trên 7.300ha, gồm hệ sinh thái rừng tràm và đất ngập nước. Đây là nơi sinh sống của nhiều loài động thực vật, với hơn 130 loài thực vật bậc cao, 130 loài cá nước ngọt và 185 loài thực vật nổi, 93 loài động vật nổi, 90 loài động vật đáy. Theo đánh giá của các tổ chức quốc về về môi trường, Vườn quốc gia Tràm Chim là một trong các vùng chim có tầm quan trọng quốc tế của Việt Nam và là nơi kiếm ăn, sinh sống của 232 loài chim, trong đó có 32 loài quý hiếm, 16 loài nằm trong Sách đỏ của Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN), như sếu đầu đỏ (Grus antigone) - loài chim quý hiếm đã trở thành biểu tượng của vườn. Năm 2017, vườn được công nhận là Mạng lưới của đường bay Đông Á Úc châu, là khu vực có tầm quan trọng trên thế giới về bảo tồn các loài chim nước di cư.

Trong những năm gần đây, Vườn quốc gia Tràm Chim đã và đang đối mặt với nhiều thách thức như suy thoái sinh cảnh, tác động của biến đổi khí hậu và khai thác tài nguyên quá mức, dẫn đến sự sụt giảm đáng kể số lượng các loài đặc hữu cũng như một số loài di cư như sếu đầu đỏ. Theo số liệu thống kê của UBND tỉnh Đồng Tháp, số lượng sếu đầu đỏ đến vườn giảm rất nhanh, thậm chí, có năm không có con sếu nào. Theo đó, trong giai đoạn từ năm 1988-1999, trung bình mỗi năm, có 550 con tới vườn (năm 1988 là 1.052 con). Từ năm 2000-2012, giảm còn trung bình 103 con/năm. Giai đoạn 2013-2020, trung bình có 33 con tìm về vườn mỗi năm. Đến năm 2021, chỉ còn 3 con, năm 2022 và 2023 không có con nào. Tín hiệu đáng mừng là năm 2024 có 3 cá thể sếu đầu đỏ quay về vườn.

Để khắc phục tình trạng này, cuối năm 2024, UBND tỉnh Đồng Tháp đã phê duyệt “Đề án bảo tồn và phát triển sếu đầu đỏ giai đoạn 2022–2032”, với mục tiêu khôi phục quần thể sếu và cải thiện sinh cảnh sống của loài. Mục tiêu chung của đề án nhằm phục hồi và phát triển sếu đầu đỏ tại Tràm Chim bằng biện pháp nuôi và thả lại tự nhiên. Trong vòng 10 năm, nuôi thả 100 cá thể sếu với tối thiểu 50 cá thể sống sót. Đàn sếu thả ra sẽ có thể tự sinh sản, tự tồn tại ngoài tự nhiên và có thể sinh sống quanh năm ở Tràm Chim.

Đề án xác định 5 nhóm nhiệm vụ cụ thể cần thực hiện, đó là: Nhận, nuôi dưỡng sếu chuyển giao, đồng thời nghiên cứu sinh sản và tái thả sếu đầu đỏ về tự nhiên tại Vườn quốc gia Tràm Chim; cải tạo, phục hồi hệ sinh thái và sinh cảnh sống của sếu đầu đỏ tại vườn, hướng đến phục hồi và bảo tồn các giá trị về đa dạng sinh học điển hình của vùng Đồng Tháp Mười xưa; xây dựng mô hình sản xuất nông nghiệp sinh thái bền vững (lúa), kết hợp tốt giữa việc đảm bảo sinh kế người dân và môi trường xung quanh vùng nuôi thả sếu về môi trường tự nhiên; thực hiện công tác truyền thông, tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng trong nước và quốc tế, hiểu đúng và đầy đủ về các giá trị của chương trình bảo tồn và phát triển sếu đầu đỏ tại Vườn quốc gia Tràm Chim mang lại, hướng đến việc vận động kêu gọi nhiều nguồn lực trong xã hội, phục vụ cho công tác bảo tồn sếu đầu đỏ nói riêng và bảo tồn đa dạng sinh học ở Vườn quốc gia Tràm Chim nói chung trong thời gian tới; đầu tư trang thiết bị cơ sở hạ tầng cơ bản đảm bảo phục vụ tốt cho khu vực nuôi, thả sếu đầu đỏ cho giai đoạn tiếp theo.

Thí điểm chi trả dịch vụ hệ sinh thái đất ngập mặn

Có thể thấy, để bảo tồn đa dạng sinh học ở Vườn quốc gia Tràm Chim cần nguồn lực rất lớn. Tuy nhiên, hiện nay, tài chính dành cho bảo tồn đa dạng sinh học trên thế giới và tại Việt Nam vẫn còn thiếu hụt nghiêm trọng so với nhu cầu thực tế. Tại Việt Nam, theo các nghiên cứu của Viện Chiến lược, chính sách tài nguyên và môi trường (ISPONRE), mặc dù đã có sự đầu tư từ ngân sách Nhà nước và viện trợ quốc tế, nhưng kinh phí cho các chương trình bảo tồn vẫn chưa đủ để đáp ứng yêu cầu quản lý bền vững hệ sinh thái và bảo vệ các loài nguy cấp. Nguyên nhân chủ yếu là do sự ưu tiên chưa cao trong chính sách tài khóa, cơ chế huy động vốn còn hạn chế và sự tham gia của khu vực tư nhân chưa mạnh mẽ. Để giải quyết tình trạng này, cần có những chiến lược tài chính sáng tạo, như áp dụng chi trả dịch vụ hệ sinh thái, thu hút đầu tư xanh và tăng cường hợp tác công - tư nhằm tạo nguồn lực bền vững cho bảo tồn đa dạng sinh học.

Sếu đầu đỏ là loài chim quý hiếm, trở thành biểu tượng của Vườn quốc gia Tràm Chim. Ảnh: Đoàn Hồng

Từ năm 2014, Vườn quốc gia Tràm Chim đã thực hiện chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng áp dụng cho hệ sinh thái rừng tràm với nguồn thu phục vụ cho công tác bảo vệ và phát triển rừng đối với 2.500ha rừng tràm. Trong khi đó, phần diện tích lớn còn lại là hệ sinh thái đất ngập nước được quản lý theo các quy định tại Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 và Nghị định 08/2022/NĐ-CP nên không được hưởng lợi từ nguồn thu từ dịch vụ môi trường rừng này. Do đó, để thúc đẩy việc thực hiện chính sách chi trả dịch vụ hệ sinh thái theo Nghị định 08 nói chung và tăng cường nguồn lực tài chính cho hệ sinh thái đất ngập nước của Vườn quốc gia Tràm Chim nói riêng, Chương trình phát triển Liên hợp quốc (UNDP) Việt Nam, thông qua Dự án “Mạng lưới dịch vụ hệ sinh thái và đa dạng sinh học pha II” đã tài trợ xây dựng Đề án chi trả dịch vụ hệ sinh thái tự nhiên Vườn quốc gia Tràm Chim để trình UBND tỉnh Đồng Tháp phê duyệt.

Đề án xác định các dịch vụ hệ sinh thái quan trọng do Vườn quốc gia Tràm Chim cung cấp, bao gồm: Lọc nước, điều tiết lũ, hấp thụ các bon và các dịch vụ văn hóa như du lịch sinh thái, giải trí. Theo mô hình đề xuất, các tổ chức và cá nhân hưởng lợi từ những dịch vụ này - bao gồm các doanh nghiệp du lịch và cơ sở nuôi trồng thủy sản sẽ đóng góp tài chính để hỗ trợ công tác bảo tồn vườn quốc gia. Bà Hoàng Thu Thủy, cán bộ chương trình của UNDP Việt Nam về bảo tồn đa dạng sinh học chia sẻ: “Nếu được triển khai thí điểm tại Vườn quốc gia Tràm Chim, đây sẽ là mô hình đầu tiên về chi trả dịch vụ hệ sinh thái đất ngập nước được vận hành theo quy định của Nghị định 08 tại Việt Nam, mở ra cơ hội nhân rộng trên toàn quốc. Tuy nhiên, thành công của đề án phụ thuộc vào sự đồng thuận và tham gia tích cực của các bên liên quan. Vì vậy, dự thảo đề án sẽ cố gắng tích hợp ý kiến từ cơ quan quản lý Nhà nước, cộng đồng địa phương, doanh nghiệp và các chuyên gia nhằm đảm bảo tính minh bạch, công bằng và hiệu quả trong quá trình thực hiện”.

An Nhiên